21/01/2023

VISITA COMPLETA A PORTUGAL DA MAU DE JOSE SARAMAGO (CON MAPAS EXPLICATIVOS)

Para animalos na súa lectura, acompañamos aquí unha ligazón a unha edición dixital da obra de Saramago.

Por consideralo así conveniente para non perderse na complexidade do percorrido, dividín o contido desta páxina web en capítulos numerados do 1 ao 18, correspondentes cada un deles aos distritos en que está dividido o Portugal peninsular. Cada distrito contén un pequeno comentario escrito en galego e un mapa do distrito feito por min onde se sinalan os concellos e, marcado con unha frecha, a secuencia do percorrido. Finalmente, incluese tamén unha táboa onde se indica o concello e o distrito ao que pertenece cada poboación xunto con outros elementos como os monumentos máis destacados de cada unha delas .

Espero que lles sexa últil.

1.- DISTRITO DE BRAGANÇA

A primeira cidade de Portugal por onde entra Saramago “coa súa calma de viaxeiro minucioso” é Miranda do Douro, onde ninguén sería capaz de perderse entre outras cousas a Rua dá Costaninha, coas súas casas do século XV ver. En Mogadouro ver “todas as ladeiras de ao redor están cultivadas, é un xogo de bancales e cadros de planteles…”. En Azinhoso ver o viaxeiro reflexiona pois “Non está ben quedar só un cuarto de hora xunto a unha construción que ten setecentos anos…”. Só a igrexa da Misericordia e o seu púlpito de granito” ver valerían por unha parada en Torre de Moncorvo. Despois de Bragança visita Rio de Onor ver, onde se pregunta se os portugueses se levan ben cos españois e lle responden “Si, señor. Ata temos terras ao outro lado”.

2.- DISTRITO DE VILA REAL

Desde Bragança desprázase Saramago a Chaves (distrito de Vila Real), onde visita entre outras cousas a igrexa barroca da Misericordia ver, coas súas columnas torsas e a sua nave chea de azulexos. Segue por Vila Pouca de Aguiar cara Vila Real por un val “que nunca esquecerá”. En Vila Real é visita obrigada o palacio de Mateus cos seus xardíns ver, un golpe de xenio do arquitecto Nasoni, “cuns pináculos a primeira vista desproporcionados”. Na baixada cara o Douro por Peso da Régua recórdanos o viaxeiro que “o bancal alcanza a súa perfección” e onde Saramago “sente unha gran paz na alma diante dos pazos recolleitos e pequenos, netos rústicos de Nasoni” ver.

3.- VIANA DO CASTELO

Desde o distrito de Vila Real Saramago atravesa a Serra do Marão ver ata chegar a Amarante, onde fai un alto no camiño para dirixirse despois por Marco de Canaveses e Guimarães (ver distritos de Porto e Braga) ata Viana do Castelo. Alí alóxase no Monte de Santa Luzia e visita os principais monumentos da cidade “pródiga en portas e xanelas manuelinas”, en cuxo museo atópase “a máis completa e rica colección de cerámica portuguesa». Despois de tomar a estrada por Paredes de Coura e Romarigães (que lle lembra a que vai de Vila Real a Peso dá Régua), o viaxeiro atópase xa en Monçao, onde visita o Palacio de Brejoeira ver. Califica aos entornos de Sistelo e Merufe ver de «maravillas verdadeiras». En Giela, preto dos Arcos Arcos de Valdevez atopa o viaxeiro «Un dos máis belos exemplares deste tipo de construción existentes no país» ver. En Lindoso admira a disposicion dos hórreos que parecen unha cidade ver e en Bravães a súa igrexa románica ver, desde onde se dirixe a Braga.

4.- DISTRITO DE BRAGA

Visitas obrigadas de Saramago na capital do distrito ver foron a Casa do Raio, “unha das máis preciosas xoias setecentistas de Portugal” ver, a catedral da que o viaxeiro non deixa de mostrar a súa indignación polas “mutilación” do retablo. Visita as suas capelas como a de de San Giraldo, onde se atopan os sepulcros do conde don Enrique e dona Teresa, pais de don Afonso Enríquez, primeiro rei de Portugal, así como o Museo de Arte Sacro “cunha riquísima colección de esculturas, libros iluminados, marfiles, estaños…” ver. A escasos quilómetros da capital Saramago non deixa de visitar o santuario de Bom Jesus do Monte e especialmente a pequena igrexa visigótica de San Fructuoso de Montelius da que chega a dicir que “en Portugal nada hai que se poida comparar a este tesouro”. (ver).

5.- DISTRITO DO PORTO

Comenza a visita en Matosinhos onde admira a disposición da igrexa do Senhor Bom Jesus (ver), obra perfecta do arquitecto italiano Nasoni, toda en horizontal. En Vila do Conde contempla a picota cun brazo armado de espada ver, símbolo da xustiza señorial. En São Cristovão do Rio Mau encomia a sinxeleza de igrexa pero que chega á sensibilidade estética do viaxeiro ver. Os capiteis da igrexa de Rates (ver) considéraos “obras mestras da estatuaria, que toda a fachada, cos seus contrafuerte, afaga os ollos e o espírito”. Alén do Douro, nas adegas de Vilanova de Gaia, “desaguan os grandes afluentes das uvas esmagadas e do mosto”. O viaxeiro ainda tuvo tempo de visitar a pequena poboación de Trofa, un dos principais «momentos» do seu percorrido onde se atopa a capela dos Lemos ver..

6.- DISTRITO DE AVEIRO

Saramago chega ao distrito de Aveiro procedente do Porto. A primeira poboación que visita é Feira, co seu famoso castelo “con chapiteles cónicos…que lle dan un aire de casa apalaciada” ver. En Ovar visita o seu museo “que non é un museo, é un guardalodo” pero valora “o amor con que foron reunidos todos os obxectos” ver. Desde Ovar desprázase a Furadouro, “onde hai unha praia cun areal sen fin” ver. Máis abaixo está a ría de Aveiro, corenta quilómetros de costa por vinte cara ao interior. Atravesa Saramago a rexión da Murtosa, onde as casas teñen un aire palaciego que considera obra dos adornos de barro vermello, pináculos, chapiteles e volutas que se dispoñen ao longo dos tellados ver. Aveiro no século X era un minúsculo poboado de pescadores pero xa entón explotábanse as salinas e as algas. Visita o museo e sente sorprendido polo gran número de pezas aínda que lle chama a atención o Cristo crucificado pola súa “vulgar anatomía” ver. Do claustro encomia os seus bancos cubertos de azulexos ver. En Oiã foron reunidos uns magníficos retablos traídos do convento de Santa Ana de Coimbra ver. En Mamarrosa contemplou o frontis da igrexa e visita o minúsculo cemiterio que está á beira da igrexa.

7.- DISTRITO DE COIMBRA

Saramago concibe Coimbra con dúas cabezas e buscaría a Coimbra natural, esquecería a universidade, e empezaría visitando as casas da Couraça de Lisboa ver. Non entra na universidade pero réndese diante do portal manuelino da Capela de San Miguel ver. Recoñece que o museo Machado de Castro posúe a máis rica colección de estuaria medieval de Portugal, pero hai tamén focos do renacemento con obras de Chanterenne e Ruão. Aínda que Saramago “sentese máis profundamente conmovido polas pequenas e rústicas igrexas románicas do norte” non deixa de valorar a Sé Velha como o máis fermoso monumento románico de Portugal ver. Visita a igrexa de Santa Cruz e sorpréndelle ver o sepulcro de Alfonso Henriques cando non facía moito tempo deixárao na porta do castelo de Guimarães. Gústalle o púlpito de pedra de Joao de Ruão e conclúe que a igrexa de Santa Cruz é moi fermosa ver. En Castanhede visita a súa igrexa pero non esquece “un bacallau ao forno que quedará na súa memoria”. En Palheiros de Mira cústalle atopar os “palheiros” sobreviventes. Prodúcelle unha poderosa impresión o castelo de Montemor-ou-Lanuxe e admira a amplitude da igrexa e o retablo renacentista de Santa María de Alcáçova ver. Alármase pola contra da “maneira en que se falta ao respecto a preciosas obras de arte” como a sucede coa igrexa da Misericordia ou o convento de Nossa Senhora dous Anjos ver. Comenta Saramago que o castelo de Lousã é, desde o punto de vista da paisaxe, unha das cousas máis belas de Portugal ver. Finalmente en Góis comenta ao ver a tumba de Luís da Silveira arrodillado que sen duvida tratase dunha obra mestra ver. De Lorvão non viu moito e da serra de Buçaco pensa que é o “reino do vexetal” e retírase a descansar xa de noite a Oliveira de Azeméis.

8.- DISTRITO DE GUARDA

No seu percorrido por Portugal Saramago visita a cidade de Guarda ver, capital do distrito do mismo nome (ver mapa e cadro adxunto), e establece pronta amizade co señor Guerra, camareiro xefe do hotel onde se hospeda, quen lle acompañará na súa visita á sua aldea natal chamada Cidadelhe (o «cu do mundo», segundo a denomína Saramago). En Sortelha ver admira as murallas e o seu carácter medieval. A Sabugal considéraa vila ruidosa. En Aldeia Viçosa (antes chamada Porco) ver visita a igrexa parroquial neoclásica que, segundo as súas palabras, cáusalle asombro. Séguelle Linhares, cunha interesante tribuna de pedra que era onde antigamente reuníase o concello, e Marialba ver co seu castelo e rúas empinadas. En Castelo Mendo visita a fortaleza que rodea a aldea ver e en Almeida o forte ver. En Vermiosa ve as rúas sucias e as persoas escasas. En Escarigo, próxima á fronteira española, sinala a linguaxe cifrada dos seus habitantes para “irrisión dos forasteiros”, pero enxalza o retablo barroco da súa igrexa. En Escalhao destaca o grupo escultórico barroco da igrexa parroquial. Castelo Rodrigo coas súas murallas lémbralle a cidade española de Ávila ver. En Vilar Turpim admira a igrexa gótica e finalmente visita en Mangeigas o chamado Poço do Inferno.

9.- DISTRITO DE VISEU

Saramago, ademáis de Viseu e Lamego, visitou a ermida do Paiva en Castro Daire ver, así como São Martinho de Mouros ver. Para él São Pedro das Águias ver «é un enigma situado entre bosques, un lugar fora do mundo, unha xoia que o tempo e o vento foi mordendo por todos lados». Ucanha, Salzedas, Tarouca ver e São João de Tarouca ver «conforman unha das rexións máis belas que o viaxeiro atopase».

10.- DISTRITO DE CASTELO BRANCO

O viaxeiro sae da Guarda cara ao Sur paralelo ao río de Gaia e entra en Belmonte, terra do descubridor de Brasil Álvarez Cabral. Eloxia o enigmático edificio “Centum Cellas”, que ninguén sabe a que se dedicaba, e a súa igrexa parroquial coa “Pietà” ver. Desprázase a Covilhã e de alí a Capinha coa súa calzada romana. En Penamacor visita a súa igrexa manuelina e o castelo. Por terras despexadas chega a Monsanto, coas súas pocilgas no castelo. En Idanha-a-Velha (a antiga Egitânia) visita a basílica paleocristiana en ruínas o que lle produce sensación de abandono. En Idalha-a-Nova presencia tamén as ruínas do castelo e chega a Proença-a-Vella. De alí desprázase a S. Jorge dá Ribeira, onde o soldado José Junior morreu por non descubrir a un compañeiro. En Paul ver admira o insólito teito pintado da igrexa parroquial e describe a abundancia de ouro da aldea de Ourondo e diríxese cara a Donas, coa sua elegante “Casa do Paço” ver. En Alcaide visita a ampla igrexa parroquial, e en Alpedrinha, lugar onde naceu o cardeal do mesmo nome, admira a fonte do rei João V. Conmóvelle Castelo Novo ver, construído na saia dun monte, con ruínas e palacios seiscentistas e a sua “Lagariça” que se usabe para pisar as uvas. Na capital do distrito percorre a cidade vella e a catedral para finalmente por malas estradas chegar a Sertã, onde acaba o viaxe por o distrito de Castelo Branco.

11.- DISTRITO DE SANTAREM

Desde Sertá (Castelo Branco), o viaxeiro chega a Abrantes (distrito de Santarém), considerada xa por Saramago como “terras do sur”. De alí chega a Tomar, onde destaca o seu convento “o convento de Tomar é o pórtico, é o coro manuelino, é a charola, é a gran xanela, é o claustro…” ver. Saramago considera o palacio de Ourém como unha obra de xigantes ver. En cambio pensa que sobre o santuario de Fátima “só a fe podria salvar a Fátima da beleza que non ten” ver. En Torres Novas foi a ver o río e produciulle “negra tristeza”. Pasa por Azinhaga, o seu lugar de nacemento e visita a ermida de San José cos seus “bellísimos azulexos” ata chegar finalmente á “cidade singular” de Santarém onde visita a Porta do Sol e as suas espléndidas igrexas pero que lle “dá sempre a mesma sensación de estar pechada” ver.

12.- DISTRITO DE LEIRIA

Sorprende ao viaxeiro o castelo de Leiria que “é dos máis amenos lugares de paseo que se poden imaxinar” ver e contempla a cidade desde o magnífico miradoiro do palacio de don Dinis. En Batalha ver sinala “a especie de sentimento de rexeitamento que bruscamente se apoderou de el”, pero compensado polo “claro pracer” que o asolaga o panorama que se contempla desde a entrada á nave principal do seu mosteiro, ou a exuberancia manuelina do claustro real, aínda que o que más lle impresiona é o claustro de Alfonso V. En Alcobaça ver considera o mosteiro coma “un conxunto impoñente, esmagador” e encomia as “marabillas de escultura” das tumbas de don Pedro e dona Inés. O viaxeiro considera que Óbidos ver “debería ser menos florido” aínda que está seguro de que “merecen todas as demais encomios” a igrexa de Santa María, o museo, a igrexa da Misericordia ou o camiño de ronda do castelo). En Peniche ver visita o seu forte e contempla de lonxe as illas Berlangas desde o cabo Carvoeiro.

13.- DISTRITO DE LISBOA

O viaxeiro entra agora na terra lisboeta, moi poboada, “onde as aldeas tócanse”, con moitas viñas e constante ondulación do terreo. Comeza en Vila Franca de Xira, coa súa ponte torcida pero servicial ver. São Quintino coa súa bonita igrexa “unha xoia preciosa e case ignorada” ver, Torres Vedras (capital do concello) coas súas igrexas, o convento da Graça e o museo municipal, Turcifal coa súa altísima igrexa, Varatojo ver co claustro sinxelo “dos que ao viaxeiro gústanlle” e o portal manuelino do seu convento franciscano. Continua por Aldeia Galega co magnífico portal manuelino ver e por Alenquer onde naceu o humanista Damião de Góis. Xa en Sintra ver visita o palacio orientalizante de Monserrate que lle entristece porque ten todos os gustos dunha época pero ningún definido; o Palacio da Pena, que cualifica de “fantasía, inconsciencia, mal gusto, improvisación…”; o Castelo de Mouros, para ver de lonxe; a pobreza e humildade do Convento dous Capuchinos e o Palacio Nacional dá Vila onde foron deixando restos os gobernantes portugueses. Finaliza esta etapa “ás portas” de Lisboa visitando en Cascais o Museo de Castro Guimarães ver; en Carcavelos as magníficas decoracións de azulexos da igrexa ver; Estoril coa superficie florida que se estende desde o casino ata a praia e o palacio de Queluz ver coa arte decorativa superficiaa.

14.- DISTRITO DE SETUBAL

No distrito de Setúbal o seu primeiro destino é Palmela. Desde a torre do homenaxe do seu castelo “dan os ollos a volta ao mundo” ver. Descende cara a Sesimbra e encomia as “caldeiradas” que se comen por toda esta costa. Xa en Setúbal, considera a igrexa de Jesús “o máis belo monumento da cidade” a pesar de que a fachada harmoniosa “non deixa prever as artificiosas columnas torsas que sustentan as bóvedas”. Os paneis de azulexos “constitúen un conxunto de excepcional importancia” ver. O viaxeiro decide ir a Alcácer do Sal, xa na ardente terra do Alentejo, onde o río Sado empeza a gañar forza para a súa saída ao mar. En Torrão ver contempla os muros de azulexos do templo parroquial, e en Alcáçovas visita a igrexa ben gardada á calor do cuartel da garda republicana. O castelo de Montemor-o-Novo de lonxe parece unha sólida construción pero non hai máis que ruínas ver. Arraiolos terra de artesáns que fabrican alfombras. Parécelle moi fermosa a igrexa de Pavia, con piares de granito octogonales e capiteis con figuras humanas e animais. En Mora visita a Torre dás Águias, arquitectura quinientista coroada por torres cónicas e coa planta en forma de tronco de pirámide ver.

15.- DISTRITO DE PORTALEGRE

Desde Mora diríxese o viaxeiro a Montargil, situada ao longo do encoro do mesmo nome. Continua entre paisaxes de sobreiras e restrollos ata chegar a Ponche de Sôr e Alter do Chão coa súa fonte renacentista, o seu flamante castelo e a ben conservada ponte romana ver. Segue Saramago ata Crato e detense diante da igrexa parroquial, con boas imaxes e azulexos. Moi preto atópase o viaxeiro con Flor de Rosa co seu castelo e unha igrexa dunha altura inesperada. En Alpalhão, coñecida como a «Sintra do Alentejo» o viaxeiro visitou a igrexa de Santo Iago, revestida de azulexos, cunha fonte monumental e un ben conservado barrio da xudería. Chega a Marvão ver, sube á torre da homenaxe do castelo desde “a que se ve todo”, incluídas as terras españolas Valencia de Alcántara, San Vicente de Alcántara e Alburquerque. Xa en Portalegre ver introdúcese na cidade vella e desde a praza da catedral disfruta dunha bonita perspectiva do templo. En Monforte visita unha cooperativa agrícola e os restos da vila romana de Torre de Palma. Entre descampados atravesa algúns pobos ata chegar a Elvas ver cos seus fortes monumentais e a bonita fachada da catedral.

16.- DISTRITO DE ÉVORA

Xa vimos como Saramago visitou en Alcáçovas a igrexa ben gardada á calor do cuartel da garda republicana, asi como a sua visita a Arraiolos terra de artesáns que fabrican alfombras. Parécelle moi fermosa a igrexa de Pavia, con piares de granito octogonales e capiteis con figuras humanas e animais. En Mora visita a Torre dás Águias, arquitectura quinientista coroada por torres cónicas e coa planta en forma de tronco de pirámide ver. En Estremoz visita a parte intramuros da cidade coa Torre dás Três Coroas ver. A cidade esténdese pasando a demarcación das murallas con casas brancas de cal “usando o mármore como pedra común”. Saramago marabíllase dos “bonecos de barro” que “son centenares de figuriñas ordenadas con criterio e gusto ”que marabillan ao visitante» ver. En Évora Monte detense diante do Paço do Homenagem e xa en Borba ver contempla unha fermosa capela “onde a porta ascende ata a cúpula”. Saramago chega a Évora (capital do distrito), cidade histórica ver, onde contempla en primeiro lugar a catedral, que considera “parente das de Lisboa e O Porto”, e visita varios lugares de interese como o Templo de Diana, o museo, a praza Dás Portas de Moura, a igrexa de Lóios “con pedras sepulcrais de rara beleza” ver e A Capela dos Ossos, que “roza a obscenidade” ver.

17.- DISTRITO DE BEJA

Comeza o percorrido en Moura admirando a súa fermosa praza e o portal trilobulado da igrexa parroquial ver. Dorme preto de Serpa onde “non recolleu gran cousa” salvo o portal renacentista da antiga leprosería e as murallas do castelo. De Serpa parte para o «Pulo do Lobo» ver, que se chama así a unha rápida corrente de auga do Guadiana que se precipita entre rocas. Beja está edificada nun alto e toda a cidade dá a impresión de descoido urbanístico. Saramago admira sen embargantes a torre da homenaxe do seu castelo “grande e impoñente”, que supera en altura á de Estremoz ver. Visita o museo de Beja e sorpréndelle pola “inesperadamente boa pintura”, e considera o seu “San Vicente” de obra maestra. Diríxese ao Norte cara a Vidigueira, orixe de Vasco da Gama, onde ainda se conservan as campanas que él mandou fundir. En Castro Verde visita a súa igrexa con inxenuos cadros de escenas guerreiras e un bo panel de azulexos. Xa en Mértola coincide cuns italianos na visita á súa igrexa, antiga mesquita, “Che meraviglia” ver. O río Vascão marca a divisoria entre o Alentejo e o Algarve, próxima etapa da súa viaxe por Portugal.

18.- DISTRITO DE FARO

No río Vascão divídese a xeografía para empezar o Algarve. Por Alcautim e Castro Marim Saramago leva a Vila Real do Santo Antonio ver, vila trazada a escuadra polo marqués de Pombal no século XVIII, repetindo o proxecto da cidade baixa lisboeta. Por Tavira e Olhao chega a Faro, onde visita a catedral e o museo. Segue a São Lorenço de Almansil ver con “os seus azulexos…a súa cúpula magnífica, a preciosa xoia que toda a igrexa é”. A igrexa de Estômba ver parécelle unha catedral en pequeno, pero ten excelentes azulexos e dúas columnas esculpidas. Laméntase Saramago de que por culpa do turismo non se fale apenas portugués. Continua o seu camiño por Sagres e o cabo de San Vicente ata terminar en Aljezur e Santiago de Cacém, onde admira as ruínas romanas de Miróbriga.

Acabouse de facer esta páxina en Madrid, ao 21 de xaneiro de 2023.
Manuel Lamazares Rodríguez