07-12-2017

AS XURISDICIÓNS DA TERRA DE A FONSAGRADA:

Imos analizar aquí a Terra de A Fonsagrada durante o Antigo Réximen (siglos XVI-XVIII). Por razóns prácticas temos seleccionado o territorio tal como se contempla na comarca moderna oficial (concellos de Baleira, A Fonsagrada e Negueira de Muñiz). O motivo é que se representamos individualmente as xurisdiccións, ou en circunscripciós máis pequenas, resultarían moito máis difíciles de representar e de comprender dado o seu elevado número e a sua dispersión no territorio:

A terra de A Fonsagrada estaba situada na parte máis oriental da rexión galega e pertenecía no Antiguo Réximen á antigua provincia de Lugo. Comprendía 5  xurisdicións, e 2 cotos redondos que sumaban en conxunto un total de 682 Km2. A máis grande xurisdicción era a de Burón, que superaba os 500 Km2. (50.000 Has.) de extensión, mentras que o coto de Marentes non superaba as 400 Has.:

XURISDICCIÓN	SUP. KM2
BURON	508
VALEYRA	64
NEYRA DE REY	33
CORNEAS	32
CASTRO VERDE	27
PENA-MAYOR	14
MARENTES	4
TOTAL	682

OS DOMINIOS SEÑORIALES DA TERRA DE FONSAGRADA:

O dominio señorial (ver máis) da Terra de Fonsagrada era desempeñado, con moita diferencia, por a nobleza titulada (89%). A moita distancia atopábase o clero recular co 6% do territorio e a Fidalguía co 4%:

DOMINIO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
NOBLEZA TITULADA	41	609	89
CLERO REGULAR	3	44	6
HIDALGUIA	3	29	4
TOTAL	47	682	100

O maior posuidor era o conde de Altamira, que posuía o 74% do territorio, seguido a moita distancia por o conde de Amarante, o marqués de Montaos e o duque de Veraguas. Cerraban a lista varios membros de fidalguía local, na que nas súas posesiós non superaban as 400 Has. de extensión :

SEÑORÍO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
CONDE DE ALTAMIRA	35	505	74
CONDE DE AMARANTE	2	39	6
MARQUES DE MONTAOS	3	33	5
DUQUE DE VERAGUAS	1	32	5
MONASTERIO VILLANUEVA OSCOS	1	30	4
DON GABRIEL MONTENEGRO	1	21	3
MONASTERIO DE PENA-MAYOR	2	14	2
DON JOSEPH PARDO RIBADENAYRA	1	4	1
DON BARTOLOME RODON	1	4	1
TOTALES	47	682	100

Si repasamos os datos por estamentos, vemos que con 609 Km2. (60.900 Has.), correspondente ó 89% de toda a comarca, a NOBLEZA TITULADA ocupaba o primeiro lugar en relación cos demáis estamentos. O seu principal representante era o conde de Altamira, que con 50.500 Has. e 35 feligresías controlaba dúas feligresías da xurisdicción de Castroverde (actual concello de Baleira) e case toda a xurisdicción de Burón (actuales concellos de A Fonsagrada e Negueira de Muñiz), ainda que con dúas feligresías compartidas ca fidalguía local e unha ca encomienda de Puerto Marin; o conde de Amarante exercía o seu dominio sobre 3.900 Has. da xurisdicción de «Valeyra» (no mismo actual concello de Baleira), unha delas compartida co conde de Maceda e con outros membros da fidalguía local; o marqués de Montaos, 3.300 Has. en tres feligresías da xurisdicción de Neyra de Rey (actual concello de Baleira), e finalmente o duque de Veraguas, dono de 3.200 Has. no coto de Córneas, tamén no actual concello de Baleira.

O CLERO REGULAR extendíai o seu señorío sobre o 44 Has. (6% do territorio),e estaba representado en primeiro lugar por o monasterio de Villanueva de Oscos, con xurisdicción sobre 3.000 Has na feligresía de Carballido (xurisdicción de Burón), pero compartida ca fidaloguía local e co conde de Altamira e en segundo lugar o mosteiro de Pena-Mayor, 1.400 Has. na xurisdicción do mismo nome (sito tamén no actual concello de Baleira).

A FIDALGUÍA levaba o 4,% do territorio, con 2.900 Has. de superficie. Os seus representantes eran Don Gabriel Montenegro, titular con outros membros da fidalguía local de 400 Has. na feligresía de Martín, xurisdicción de Valeyra; Don Joseph Pardo Ribadeneyra dono de 2.100 Has. na feligresía de A Degolada, na xurisdicción de Valeyra, e Don Bartolomé Rodón, dono tamén de 400 Has. no coto de Marentes (actual concello de Negueira de Muñiz).

FONTES:

• Os datos sobre as xurisdicciós e señoríos de todo o territorio galego foron elaborados por min utilizando ferramentas de gestión informática  e de información geográfica (GIS) a partir do Censo de Floridablanca. Ainda que según Pegerto Saavedra (Discurso de ingreso na Real Academia Galega) os datos de Floridablanca simplifican a realidade, e cita como exemplo a “Descripción” de Miguel Bañuelos, que cifra o número de xurisdicciós para toda Galicia en 664, frente ás 509 de Floridablanca (según Saavedra esto é debido a que en algúns casos había unha titularidade compartida), iso non significa que o Censo de Floridablanca non tratara con rigor os seus datos, antes ben, sin a sua aportación non teríamos una idea tan crara da composición e distribución das xurisdicciós no Antigo Réximen.
• Como base para elaborar os mapas adxuntos utilizamos os datos do Censo de Floridablanca do ano 1785 España dividida en provincias e intendencias, y subdividida en partidos.
• Para aclarar algunhas dudas utilizamos as Respostas Xenerales do Catrastro de Ensenada e o Diccionario de Miñano.
• Para o país galego temos a obra de Francisco Javier Río Barja Cartografía Xurisdiccional Galicia, siglo XVIII.- Consello de Cultura Galega.
• Para aclarar algunha duda sobre a configuración de algunha xurisdicción concreta, puden consultar o orixinal da obra de Miguel BAÑUELOS: “Descripción quasi chorografica de la población que contienen las siete provincias de Galicia.”.- Real Academia de la Historia, 1785.- Madrid.
• Para a provincia de Ourense resultou impresdindible a obra de Olga Gallego Domínguez El catastro del marqués de la Ensenada en la provincia de Orense.- 1985.
• Como obra de consulta necesaria para comprender a estructura da propiedade no Antiguo Réximan, en especial para a terra de Chantada, utilizóuse a obra de Ramón Villares La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.- Siglo veintiuno editores.- Madrid, 1982.