19-11-2017

AS XURISDICIÓNS DA TERRA DE BETANZOS:

Imos analizar aquí a Terra de Betanzos durante o Antigo Réxime (siglox XVI-XVIII) tal como aparece na comarca moderna oficial (concellos de Miño, Vilarmaior, Paderne, Irixoa, Betanzos, Coirós, Aranga, Oza dos Ríos, Cesuras, Curtis e Vilasantar). Non se trata polo tanto da antigua provincia de Betanzos, que xa foi obxecto de estudo noutra parte desta Web (ver), senón da terra ou comarca do mismo nome.

Todo o territorio en estudio estaba comprendido na antigua provincia de Betanzos, salvo 6 feligresías da xurisdicción de Mesía e 4 da de Mezonzo, que pertenecía á provincia de Santiago.

Comprendía 17 xurisdicións  e ocupaba unha superficie total de  674 Km2., sendo as xurisdicións de maior extensión as de Betanzos e Sobrado, que pasaban dos 100 Km2. (10.000 Has.), e as menores as de Leiro e «Callobre y Vilachá», que non superaban as 1.000 Has.:

XURISDICCIÓN	SUP. KM2
BETANZOS	167
SOBRADO	106
PRUZOS	64
MESIA	43
FISTEUS	43
MUNIFERRAL	42
PUENTEDEUME	35
FERBENZAS	33
CURTIS	33
MESONZO	27
OZA	16
PARADA	14
VILLAMOREL	12
PERBES	12
MANTARAS	12
LEIRO	10
CALLOBRE Y VILACHA	5
TOTAL	674

OS DOMINIOS SEÑORIALES DA TERRA DE BETANZOS:

Os dominios señoriales da comarca de Betanzos estaban muy ben repartidos entre os distintos estamentos: o 25% eran terras de realengo, o 22% da nobleza e do clero regular, o 18% da fidalguía e o 13% do clero secular:

DOMINIO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
REALENGO	33	167	25
NOBLEZA TITULADA	24	149	22
CLERO REGULAR	10	149	22
HIDALGUIA	9	124	18
CLERO SECULAR	9	85	13
TOTAL	85	674	100

Na lista de maiores posuidores figuraban en primeiro lugar Su Majestad, que exercía o seu dominio señorial sobre 167 Km2.(16.700 Has.), seguido por o conde de Lemos, con 113 Km2. (11.300 Has.), e o mosteiro de Sobrado con 106 Km2. (10.600 Has.). Seguían con dominios en torno ás 600 Has. o mosteiro de San Martín de Santiago, Don Anronio Varela, o arzobispo e o cabildo de Santiago, e con menos de 500 Has. varios representantes da fidalguía local, o marqués de Figueroa, o marqués de Alcañizas e o conde de Maceda:

SEÑORÍO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
SU MAJESTAD	33	167	25
CONDE DE LEMOS	18	113	17
MONASTERIO DE SOBRADO	3	106	16
MONASTERIO DE SAN MARTIN	7	43	6
DON ANTONIO VARELA	2	43	6
ARZOBISPO DE SANTIAGO	6	43	6
CABILDO DE SANTIAGO	3	42	6
DON JOSEPH R. QUIROGA	2	33	5
DON JOSEPH N.MOSCOSO	1	33	5
DON JUSTO G.TENRREIRO	4	15	2
MARQUES DE FIGUEROA	1	12	2
MARQUES DE ALCAÑIZAS	3	12	2
CONDE DE MACEDA	2	12	2
TOTALES	85	674	100

Por estamentos, xa señalamos que as terras de REALENGO supoñían o 25%  do territorio da Terra de Betanzos, con 167 Km2. e 33 feligresías, localizadas na propia cidade e xurisdicción da capital, (actuales concellos de Betanzos, Cesuras, Coirós, Oza dos Ríos e Paderne).

A NOBLEZA TITULADA era a titular do 22% do territorio, con 149 Km2. de extensión sobre 24 feligresías. Así, o conde de Lemos controlaba as xurisdicciós de Parada (actual concello de Oza dos Ríos), Pruzos (actuales concellos de Paderne e Irixoa), e Puentedeume; o conde de Maceda controlaba a xurisdicción de Villamorel (actual concello de Paderne); o marqués de Alcañizas a parte brigantina da xurisdicción de Perbes (actuales concellos de Miño e Vilarmaior) e, por último, o marqués de Figueroa a xurisdicción de Mántaras (actual concello de Irixoa), ademáis da xurisdicción ordinaria da feligresía de Figueroa, na xurisdicción da capital.

O CLERO REGULAR, exercía o seu señorío sobre o 22% da terra de Betanzos, con 149 Km2. e 10 feligresías. O mosteiro de San Martín controlaba as terras das xurisdicciós de Mezonzo (actual concello de Vilasantar) e unha parte da xurisdicción de Oza (concellos de Oza dos Ríos e Coirós), mentras que o mosteiro de Sobrado levaba as terras da xurisdicción do mismo nome que actualmente pertenecen os concellos de Curtis e Aranga.

A FIDALGUÍA estaba presente no 18% do territorio, e controlaba 124 Km2. da sua superficie en 9 feligresías. Os principales representantes eran Don Antonio Varela, dono da xurisdicción de Fisteus (actual concello de Curtis); Don Joseph Norberto Moscoso, da xurisdicción e feligresía de Curtis; Don Joseph Ramón Quiroga a xurisdicción das Ferbenzas (a cabalo oentre os actuais concellos de Aranza e Oza dos Ríos); Don Justo Gabriel Tenreiro as xurisdiccións de Leiro (actual concello de Miño) e a da «Callobre y Vilacha», tamén no concello actual de Miño.

O CLERO SECULAR levaba o 13% do territorio, con 85 Km2. da sua superficie e 9 feligresías. O arzobispo de Santiago controlaba a xurisdicción de Mesía (actuales concellos de Cesuras e Vilasantar) e o cabildo de Santiago a de Muniferral (actual concello de Aranga).

FONTES:

• Os datos sobre as xurisdicciós e señoríos de todo o territorio galego foron elaborados por min utilizando ferramentas de gestión informática  e de información geográfica (GIS) a partir do Censo de Floridablanca. Ainda que según Pegerto Saavedra (Discurso de ingreso na Real Academia Galega) os datos de Floridablanca simplifican a realidade, e cita como exemplo a “Descripción” de Miguel Bañuelos, que cifra o número de xurisdicciós para toda Galicia en 664, frente ás 509 de Floridablanca (según Saavedra esto é debido a que en algúns casos había unha titularidade compartida), iso non significa que o Censo de Floridablanca non tratara con rigor os seus datos, antes ben, sin a sua aportación non teríamos una idea tan crara da composición e distribución das xurisdicciós no Antigo Réximen.
• Como base para elaborar os mapas adxuntos utilizamos os datos do Censo de Floridablanca do ano 1785 España dividida en provincias e intendencias, y subdividida en partidos.
• Para aclarar algunhas dudas utilizamos as Respostas Xenerales do Catrastro de Ensenada e o Diccionario de Miñano.
• Para o país galego temos a obra de Francisco Javier Río Barja Cartografía Xurisdiccional Galicia, siglo XVIII.- Consello de Cultura Galega.
• Para aclarar algunha duda sobre a configuración de algunha xurisdicción concreta, puden consultar o orixinal da obra de Miguel BAÑUELOS: “Descripción quasi chorografica de la población que contienen las siete provincias de Galicia.”.- Real Academia de la Historia, 1785.- Madrid.
• Para a provincia de Ourense resultou impresdindible a obra de Olga Gallego Domínguez El catastro del marqués de la Ensenada en la provincia de Orense.- 1985.
• Como obra de consulta necesaria para comprender a estructura da propiedade no Antiguo Réximan, en especial para a terra de Chantada, utilizóuse a obra de Ramón Villares La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.- Siglo veintiuno editores.- Madrid, 1982.