A matanza de Oseira

25-05-2020

Especular sobre a matanza de Oseira do 22 de abril de 1909 non é fácil porque é amentar a «caixa dos tronos» xa que, a pesar dos anos transcorridos, seguen existindo numerosas discrepancias e contradicións entre os partidarios da orde -que asumen o papel de defensores dos autores dos feitos e xustifican a represión pola obrigación dos gobernos de manter a orde pública-, e daqueloutros que se erixen como paladines da liberdade e defensores dos dereitos humanos -e que por tanto aparecen como acusadores dos que segundo eles son os responsables de perpetrar a matanza-.

Segundo sexa o punto de vista duns e outros tenden a desentenderse da teoría dos contrarios, desviándose ou distorsionando a verdadeira natureza dos feitos e interpretándoos desde un punto de vista da súa ideoloxía. Nós tentaremos cinguirnos na medida do posible á verdadeira natureza dos feitos e lembraremos os máis importantes que se produciron durante aqueles anos, recollendo os puntos de vista dunha e outra parte, e dando a coñecer as fontes de onde foron obtidos, para que os lectores teñan os elementos de xuízo necesarios que lles permita sacar as súas propias conclusións.

Os feitos (resumo):

Os feitos ocorreron o 22 de abril de 1909, despois da visita que o ano anterior realizara a Oseira o novo bispo de Ourense, Eustaquio Illundain, que é cando decide que hai que desmontar o baldaquino alegando que se atopa en moi mal estado de conservación e ameaza derrubarse.

O pobo de Oseira oponse ao que consideraba un roubo, por entender que o templo era da súa propiedade e porque xa se trasladaron a Ourense as fontes dos claustros do mosteiro (ver), existindo ademais a lenda de que no baldaquino escondíase unha pomba de ouro macizo, o bispo envía unha cuadrilla de obreiros para proceder ao desmonte do baldaquino, e ante o crecente malestar da poboación de Oseira, pide escolta ao gobernador civil de Ourense, que lle facilita 16 gardas civís para protexer aos obreiros.

Cando a comitiva chegou a Oseira atopouse aos veciños atrincheirados na igrexa do mosteiro polo que, ante a crispación reinante, os obreiros deciden regresar por onde viñeran. Ante a negativa dos veciños para abandonar a igrexa, a garda civil abre fogo contra eles, causando 7 mortos e un número considerable de feridos. Os feitos causaron un gran balbordo social e foi recollido pola prensa rexional e nacional, sendo motivo de varias interpelacións no Congreso e Senado.

O corpo do delito:

O baldaquino pode considerarse como o único corpo do delito xa que estes sucesos orixináronse pola terquedad do bispo no seu traslado, a pesar da oposición dos veciños. Databa do finais do signo XVII e atribuíue a Antonio Domingo de Andrade pola súa semellanza co baldaquino da catedral de Santiago, que tamén se construíu nun espazo reducido como o de Oseira, e utilizou o modelo dos catro anxos en voladizo que desempeñaban a función de ménsulas.

Baldaquino2ROT
O antigo baldaquino de Oseira.

No seu conxunto, o baldaquino de Oseira estaba formado por catro columnas salomónicas, con catro capiteis onde se apoiaban uns angelotes en posición inclinada que tiñan a función de ménsulas, e á súa vez sostiñan cos seus ombreiros un entablamento con decoración vexetal e frontón curvo co escudo de Oseira no medio. O baldaquino completábase cun segundo corpo decrecente, con oito cariátides nas esquinas que sostiñan o cornisamiento rematado en curvo e con pináculos.

Repercusión social:

A noticia tivo gran relevancia na prensa rexional e nacional. No ámbito local merece especial atención en enfrontamento entre o xornal liberal El Miño e o conservador El Eco de Orense, asumindo este o papel de defensor do bispo, referíndose aos feitos dicindo:

“Reina la tranquilidad en Osera. Las revueltas populares, como las congestiones, necesitan una sangría para reaccionar…”

O resto dos xornais rexionais e nacionais fixéronse eco do publicado polo diario O Miño na carta que desde o mesmo lugar da catástrofe dirixiu á redacción. A noticia baseábase no testemuño dos paisanos e, como dixemos, foi reproducida pola prensa da época, entre ela polo seu homónimo El Progreso de Lugo, que os refire da seguinte maneira:

“El destacamento de la Guardia civil que al mando del teniente Salinas salió de Orense custodiando á los carpinteros, llegó a Cea á las cinco y media de la madrugada de anteayer. Allí se detuvieron los expedicionarios, almorzando y cargando de vituallas y bebidas dos caballerías menores, que los acompañaron hasta Osera: Al llegar al monasterio, se encontraron cerradas herméticamente las puertas del templo. Nadie respondió á las intimidaciones de la Guardia civil, y el teniente ordenó entonces que los carpinteros derribasen las puertas á hachazos, como así lo hicieron. Franqueadas las puertas de la nave del templo apareció llena de mujeres y chiquillos que gritaban pidiento que no les tocasen á su venerado altar. El teniente Salinas, -conforme á lo que decía en su comunicación oficial,- dispuso una carga al arma blanca, desalojando el templo. Los carpinteros comprendiendo cuan insensata era la tentativa de poner mano en aquel altar de tan conmovedora manera defendido por aquel pueblo profundamente religioso, manifestaron al teniente Salinas su propósito de retirarse inmediatamente. El teniente destacó una pareja que los acompañó hasta Cea; pero antes de llegar á la mitad del camino, oyeron con espanto un vivo y graneado fuego de fusilería. Hasta aquí el relato de los carpinteros. Por boca de uno de los paisanos  que llegaron á Cea en busca de médicos, se supo que los paisanos penetraron en la nave central del templo. Según esta misma versión, cuando los paisanos se hallaban agrupados en la nave, sin agredir á la fuerza, limitándose á cubrir con sus cuerpos aquel altar objeto de su adoración, hoy salpicado de sangre, el teniente Salinas dio la orden de fuego, que la fuerza obedeció disparando los máuseres repetidas veces y á granel»

«El relato, que copiamos de un periódico de Orense, nos causó una dolorosísima impresión de horror y de amargura, que nos juzgamos incapaces de transcribir. Cuando los labriegos  despavoridos desalojaron el templo, nueve cadáveres y veintisiete heridos, yacían sobre las losas. Entre los cadáveres, veíanse dos mujeres, una de ellas próxima a ser madre. La fuerza penetró entonces en el templo, no permitiendo la entrada en él absolutamente á nadie, ni aún á las familias de las víctimas. Llegó más tarde el juzgado municipal de Cea y el médico de dicho municipio. Los cadáveres ya han recibido sepultura. El pueblo de Cea, profundamente dolorido por tan horrible tragedia, cerró las puertas de sus comercios y colocó en los balcones colgaduras con grandes lazos de crespón. Este relato, repetimos, no tiene carácter oficial y nos hallamos dispuestos á rectificar en abono de la verdad todo cuanto sea necesario. Además de las autoridades civiles y militares que actualmente se encuentran en aquel punto, salió también el abogado fiscal de la Audiencia D. Luis de la Escosura. Conforme pasa el tiempo, la indignación popular contra el obispo de Orense, en vez de templarse, aumenta, á medida que se conocen más al detalle las horrorosas consecuencias de su insensata empresa. Lo que jamás ha ocurrido en ningún pueblo católico, veíanse el viernes en Orense por todas las calles. Grupos de mujeres del pueblo se deshacían en denuestos contra el prelado, poseídas de la indignación que produce en las generosas almas femeninas, toda desdicha humana. Todo eran conjeturas acerca del actual paradero del Dr. Illundain asegurando unos que había salido desde una estación próxima, con dirección á Madrid y otros que estresaría a Orense. Ninguna de las dos versiones se ha confirmado por ahora.”

Debate no Parlamento:

No ámbito parlamentario desenvólvese un intenso debate, tanto no Congreso como no Senado, poñendo en dúbida a oposición liberal a versión oficial ofrecida polo ministro da Gobernación Sr. de la Cierva e responsabilizando directamente ao gobernador civil e ao propio ministro do desenvolvemento dos acontecementos.

O Goberno en boca do Sr. de la Cierva quita leña ao asunto e promete seguir investigando os feitos, e insiste en advertir sobre a esaxeración dos xornais e dos telegramas que chegan ás redaccións de Madrid que, segundo el, son das mesmas persoas.

O deputado Sr. Buen na súa intervención no Senado responsabiliza ao Goberno do desproporcionado da reacción das autoridades:

“…se trataba de arrancar el baldaquino, y para cosa tan sencilla como esta se enviaron 20 guardias civiles con un teniente…” 

“…cogieron  las maderas del andamio…y las quemaron fuera de la iglesia…Puede que esto sea un delito pero ¿es un delito que trae consigo la pena de muerte?»

Acusou o Sr. Buen ao ministro da Gobernación do feito de ter previamente unha reunión co gobernador civil de Ourense, na que se falou do envío da benemérita para seguridade dos obreiros:

“…si no entraba en el pensamiento de las autoridades de hacer uso de la fuerza contra aquellos habitantes, ¿a qué se mandaba tanta fuerza armada?»

A versión do Goberno consistía, desde un primeiro momento, en que elementos hostís ao bispo estiveran instigando a resistencia dos veciños, que estes se atopaban amotinados no interior da igrexa, remisos a negociar, e que prenderan lume ás estadas da obra do baldaquino, que foran amontoados na praza situada na porta da igrexa. Foi nese momento cando o oficial “con la espada en la mano les exhortó por siete veces que se vería precisado a mandar hacer fuego…”, sendo a resposta dos veciños o lanzamento de pedras e os berros de “cobardes” e “a quemarlos en la hoguera”, e ordenou destacar nese momento unha parella no claustro alto do mosteiro para “dominar a los que disparaban sobre la torre…”, que foi cando os veciños atacaron á forza que saía do convento producíndose a descarga e o consecuente abandono definitivo da igrexa, “quedando todo en tranquilidad desde ese momento…”

A intervención do Sr. Montero Ríos:

En todo o debate parlamentario sobre os sucesos de Oseira, destacou polo seu interese a brillante intervención do senador vitalicio Eugenio Montero Ríos, da que trascribimos aquí algúns dos seus momentos que consideramos máis importantes:

¡Triste situación la de este Gobierno!

Así inicia a súa intervención o Sr. Montero Ríos, e sinala directamente a existencia dúas versións dos feitos, poñendo en dúbida a versión oficial dos mesmos:

“…dos versiones, la una que llega al Senado y a la opinión pública…y la otra que llega a Su Señoría…”

Se só se trataba de realizar unhas obras na igrexa e non de arrincar o baldaquino, preguntábase o Señor Montero Ríos porqué se mandaba tanta forza armada.

E porqué cando os obreiros deron a volta e regresaron a Ourense non se deu por terminado o conflito. E non deixou de sinalar se o feito de que os veciños puxeron lume aos madeiros das estadas era suficiente para que a garda civil usase dos máuseres, acabando a súa interpelación lamentando os sete mortos:

“Voy a suponer que no fueron más que siete; pero, ¡por Dios!, Sr. Ministro, en nombre de la humanidad, en nombre de la caridad y en nombre de la religión misma, no defienda su señoría esas atrocidades…” porque “…aunque tuvieran un principio de justicia, por la manera como fueron ejecutadas y por las circunstancias como se llevaron a cabo, no fueron más que una crueldad horrible, digna del mayor vituperio.”

Os lamentables feitos que tiveron lugar en Oseira aquel triste 22 de abril de 1909 coincidirían no tempo cos que tiveron lugar durante a Semana Tráxica de Barcelona –entre o 26 de xullo e o 2 de agosto daquel ano de 1909-, época na que estalaron violentos disturbios na capital catalá pola incorporación a filas dos reservistas destiñados á guerra de África, feitos que foron violentamente reprimidos.

Moitos autores atoparon semellanzas entre os acontecementos de Oseira e Barcelona,  xa que ambolosdous contribuíron  a difundir por toda España o berro de ¡Maura no! de xeito que, en definitiva, precipitarían a caída do segundo goberno de Maura chamado “goberno longo”, dando lugar á formación dun novo goberno liberal presidido por Segismundo Moret.

FONTES:

Congreso de los Diputados.- Diario de sesiones.

Senado de España.- Diario de sesiones.

Martínez Cuadrado, Miguel.- La burguesía conservadora (1874-1931).- Alianza Universidad, 1976.

Comellas, José Luis.- Historia de España moderna y contemporánea.- Rialp, 1975.

Miguel Cabo y José Ramón Rodríguez Lago.- Matar a un ruiseñor, Oseira 1909. Análisis de una masacre.

Prensa regional y nacional de la época.