24-09-2018
ASCENSO, CONSOLIDACIÓN E DECLIVE DA FAMILIA BOAN.- O ASCENSO:
Hasta agora vimos:
Os Boás son nosos.- Os oríxenes.
Os Boás son nosos (II).- Carta de dote e casamento de Fernando de Boán.
Os Boás son nosos (III).- Testamento de Isabel Arias de Sobrado y Argiz.
Os Boás son nosos (IV).- Testamento de Fernando de Boán.
Os Boás son nosos (V).- Os fillos dalgo están exentos de pagar o “voto de Santiago”.
Damos por asentado que o orixen da principal xeneración da familia Boán (a IV) fora o lugar de Sitiós, na feligresía de Santa Eugenia de Asma, Chantada, orixen no que abundan os testimonios que aparecen nos distintos procedimentos xudiciáis e informaciós de fidalguía ou de limpeza de sangue que tuveron lugar naquela época.

Así, no ano 1602 aparece na información praticada por Pedro Fernandez de Boán e Sobrado con motivo do falecemento do seu hirman Fernando, magistral de Badaxoz, a declaracion de un tal Pedro Conde, de 94 anos, veciño de Santa Eugenia, que atestigua que “…el dicho Fernando de Boan estubo cassado y belado con la dicha Ysabel Arias de Sobrado y Argiz difuntos y que del matrimonio quedaron por sus hijos legitimos a Pedro Fernandez de Boan y Sobrado dotor Boan que oy dia dizen es difunto y al licenciado Boan oydor en Yndias y por tales los vio criar y alimentar y bio bauptizar en la yglesia de Santa Eugenia Dasma y dar a criar a una ama que se dizia y llamaba Ysabel Albarez…”
O caso é que en 1560 a familia Boán trasládase desde a súa localidade de orixe de Sitiós ás terras de Amoeiro (Ourense), onde quedara vacante o beneficio de San Juan de Abruciños que fora solicitado por Fernando de Boan, sendo xa clérico e capelán do mosteiro de Osera.

Os monxes do mosteiro de San Clodio do Ribeiro en virtude do seu dereito de representación sobre a devandita igrexa consideraron que Don Fernando era persoa “idónea, hábil y suficiente”, en quen concurrian as calidades necesarias para ser cura reitor do devandito beneficio de San Juan de Abruciños polo que, despois de proclamar un edicto que descartaba calquera outro pretendente, nomeáronlle titular da devandita freguesía.
Don Fernando tivo seis fillos quenes, sendo xa adultos (tal como recolle o testemuño do ano 1573 de Francisco de Cimadevilla, labrador, veciño da freguesía de Rouzós) chegaron co seu pai ao seu novo destino: “…por haber quinze años poco mas o menos que el dicho Fernando de Boan se vino al beneficio de San Juan de Abruciños y trajo los dichos sus hijos muy grandes…”
Todos os fillos, especialmente os homes, recibiron unha instrución moi completa, sendo o máis avantaxado Don Juan Fernandez de Boan quen, tras estudar Canones e Leis na universidade de Santiago, foi catedrático de Clementinas na universidade de Salamanca, oidor da Audiencia de Lima e Conselleiro de Indias; Don Fernando que estudou Artes e Teoloxía foi Maxistral de Badaxoz, e Don Pedro que foi nomeado mordomo das rendas e escribano do conde de Lemos na xurisdición de Melias (Ourense).
No ano 1591 Don Juan, grazas ao apoio dos condes de Lemos, foi finalmente nomeado oidor da Audiencia de Lima, onde permaneceu ata o ano 1613 en que regresou á península para ser desinado membro do Consello de Indias, producíndose o seu falecemento dous anos máis tarde.

Don Juan converteríase en pouco tempo no principal herdeiro dos Boán despois de amasar unha enorme fortuna nas Indias onde tivo lugar o seu casamento cunha rica dama indiana, Dona Damiana de Landecho, patrimonio que foi a unirse á mellora en terzo e quinto que lle fixera o seu pai no seu testamento de 1578:
“ Item digo que porque a los tres años que yo beneficiado y capellan de la santa cassa nuestra señora Santa Maria de Ossera de la orden de nuestro padre San Bernardo donde canté missa nueba antes que biniese a ser abbad de la dcha yglesia de San Juan de Abruciños el abbad y rreligiosos que al tiempo eran como los demas que an sido de la dcha cassa hasta oy dia me an dado y dieron en fuero en la granja de Santa Cruz de Arrabaldo dentro circuito de su jurisdicción muchos bienes y heredades de tierra prados y otras propiedades con arboles y sin ellas y ottras muchas que asimismo yo compre y adquiri de muchas y diversas personas en la dicha jurisdicción parte de las quales pusse y compre en la caveza del bachiller Juan Fernandez de Boan mi hijo mayor y parte dellas en la mia con animo que tube siempre de dexalle la mayor parte de mi herencia por conocerle de buenos pensamientos e intentos por la que a sido siempre obligar y servir para que como buen hijo después de my muerte cuidase de alimentar a sus hermanos y ponelles en el estado honroso y conbeniente a mi calidad por estar como estoy cierto y satisfecho de su proceder por los muchos y buenos servicios que como obediente hijo me ha hecho por la mexor via y manera que de dcho lugar aya y le deva baler le mejoro en tercio y quinto en toda la dcha granha de Santa Cruz de Arrabaldo y en todo lo demas que yo he comprado y adquiri…”
Fora o mesmo Don Juan quen en 1587, nove anos despois de recibir a herdanza do seu pai e aínda antes de ser nomeado maxistrado da Real Audiencia de Lima, quen mellorara á súa vez en terzo e quinto de toda a súa facenda ao seu irmán Pedro, que desta maneira se fixo de todas as propiedades da familia Boán, tanto as adquiridas en terras de Amoeiro como as recibidas en foro do mosteiro de Osera na granxa de Santa Cruz de Arrabaldo:
“E yo el dicho Licenciado Juan Fernandez de Boan; ansimesmo doy y dotto al dicho Pedro Fernandez de Boan y Sobrado mi hermano todas las cassas cortes corrales y edificios que yo hube y edifique en el lugar de Cacabelos yncluso en la feligresia de Fuentefria con todos los bienes muebles y asevares? que dentro dellas esta y se hallaren al presente E con todos los bienes y propiedades que gane compre y adquiri en el mismo lugar y por lo consiguiente en la dicha feligresia de Fuentefria en qualquier manera y por qualquiera via que me perteneçan con su cargo mas le doy e dotto al dicho mi hermano todos los bienes rayzes de cassas cortes corrales viñas guertas y heredades castaños montes salidas y ressios y ottras cualquier cossas que me pertenecen al pressente en quelquier manera que sea en el cotto y feligresia de Santa Cr+uz de Arrabaldo con todas las cubas lagares y mas aderentes devidos y pertenecientes a la dicha mi granja y según y de la manera que todo ello lo tengo en fuero del abbad y monjes y convento de Ossera o en ottra manera que me pertenezcan…”
E no mismo documento vincula para sempre todos os bens dos Boás, constituíndo un morgado para que todas as posesiós dos Boás anden sempre xuntas:

“Los quales dichos bienes y del dicho Licenciado Boan quiero y es mi voluntad que anden siempre juntos y que el dicho Pedro Fernandez de Boan mi hermano o sus hijos que en ellos suçedieren no los puedan vender ni enajenar trocar ni concambear ni açensuar ni sobresdellos poner censso ni ottra carga alguna aunque sea por via de dote y de ottra cualquiera caussa pia … y los tengan y posean como bienes de mayorazgo porque dende agora los avian sido y quiero que suceda en ellos su primero hijo varon y a falta del el segundo de manera que el varon siempre sea preferido a la hembra excepto quando faltare varon…”
A todo esto habería que engadir a herencia do outro hirmao Fernando, maxistral de Badaxoz, falecido no ano 1602.
Esta propiedade iríase a unir á que Don Juan Fernández de Boán desinara definitivamente no seu testamento á sua filla natural Dona Josefa, que tivera cunha moza de Codosedo (Sarreaus, A Limia), coma hirdeira universal coa condición que se chamase Dona Josefa de Boán e Landecho e de que casase con algún fillo do seu irmán Pedro, sendo finalmente desinado o seu sobriño Pedro para dar cumprimento ao disposto sobre o matrimonio da súa filla Josefa, polo que il mismo pasaría a nomearse Pedro de Boan y Landecho.
Mentres chegaba dispénsa da súa Santidade para poder casar coa súa curmá, a punto estiveron de casala cun pretendente chamado Don Jerónimo de Medinilla, que non foi do gusto de Dona Josefa por ser cabaleiro pobre, polo que se comprometeu cun rico indiano chamado Don Antonio do Barrio.
Aínda en vida do seu pai, tratou dona Josefa de casar con Don Antonio do Barrio, do que lle deu ao parecer palabra por escrito antes de entrar no mosteiro de Santa Clara de Madrid, pedindo mesmo que se fixesen as amoestacións, como realmente se fixeron.

Confiado Don Antonio de que se ía a celebrar o matrimonio, deu xoias e vestidos a Dona Josefa e comproulle “cosas de ornato de su casa, como fue colgadura, cama, estrado, coche y caballos…según costumbre y conforme a su calidad y cantidad de sesenta mil ducados…” e como ao pouco tempo presentouse o seu curmán en Madrid traendo dispénsa para poder casar con ela, Don Antonio propúxolles comprasen todo polo prezo de custo, ao que se negaron devolvéndolle os devanditos vestidos e xoias completamente deteriorados. Ante esta situación Don Antonio pediu á xustiza que se vendese todo en pública subasta, o que se fixo perdendo Don Antonio cincuenta e nove mil reais, motivo polo que pediu se lle pagásen danos e prexuízos, e que se lle compensase ademais polo lucro cesante“… como sería el que se causa por no se casar con muger muy rica, y el temor de no hallar otra que lo sea tanto…”. Dona Josefa opúxose á pretensión de don Antonio alegando que a enganaba porque lle aseguraba que «tenía estado diferente del que tenía en realidad», e “…creyéndose ella fácilmente todo lo que le decía celebró el contrato matrimonial.” Don Antonio replicoulle que era nobre, hijodalgo de pai e nai, e “…por lo menos en ser hijo legitimo haze ventaja a doña Iosefa, pues dize ella, es hija natural del Licenciado Boan…”
Pero dona Josefa tiña moi claro que casándose ela con Don Antonio perdía a sucesión dos bens do seu pai, e que só lle quedarían seis mil ducados, motivo polo que puido escusarse de contraer matrimonio con el.
Don Pedro e Dona Josefa casaron finalmente en setembro de 1616. O mayorazgo dos Boán que recibira en herdanza do seu pai viuse substancialmente incrementado coa achega dos bens de Dona Damiana de Landecho, esposa de Don Juan Fernandez de Boán, de cuxo matrimonio non houbera fillos. Desta forma, o patrimonio dos Boán, tal como sinala Ferro Couselo na sua obra “Xente llana con ventura”, case ascedía en renda á mitra de Ourense.
FONTES:
Archivo Histórico Nacional, OM-CABALLEROS_SANTIAGO,Exp.2874
Arquivo Histórico da Universidade de Santiago de Compostela.- C. FONSECA, PROVISIÓN DE BECAS,S.H.431,Exp.8
POR Don Antonio del Barrio en pleyto CON Doña Iosefa de Boan, y su marido, y curador.- Biblioteca Nacional, PORCONES.
FERRO COUSELO, Jesús.- Gente llana con ventura.- Revista Auriense, tomo II.- 1972
SEIJAS VAZQUEZ, Avelino.- Historia de Chantada y su comarca (Ensayo).- Servicio de Publicaciones.- Diputación Provincial de Lugo, 1979.
MURGUIA, Manuel.- Diccionario de Escritores gallegos.- Compañel, Vigo, 1862.
HERVELLA VÁZQUEZ, José.- Un cronicón de origen orensano: la historia de Don Servando obispo de Orense (1770-1850)
SOUTO CABO, J.A.- A historia de Don Servando.- Santiago 2007
PELLIÇER DE TOVAR, Joseph.- Historia de Don Servando Obispo de Orense, traducida en Lengua Gallega, adicionada por Don Pedro Seguino obispo también de Orense que vivio era 1191, año 1153, trasladada de sus originales en letra gótica por Don Joseph Pelliçer y Tovar, año de MDCXLVI.- Biblioteca Nacional.
BALDOMOIR CABANAS, Xohán Xabier.- Historia da Literatura dos Séculos Escuros e do Prerrexurdimento.
Ir a:
Os Boás son nosos.- Os oríxenes.
Os Boás son nosos (II).- Carta de dote e casamento de Fernando de Boán.
Os Boás son nosos (III).- Testamento de Isabel Arias de Sobrado y Argiz.
Os Boás son nosos (IV).- Testamento de Fernando de Boán.
Os Boás son nosos (V).- Os fillos dalgo están exentos de pagar o “voto de Santiago”.