27-01-2021

A supresión das xurisdicións de 1811 ver máis tivo fonda repercusión no problema dos foros en Galicia no sentido a que a partir daquela data prodúcese unha loita constante contra o pago das rendas forais por parte dos levadores das terras, por consideralas de orixe xurisdicional, e estar persuadidos de que o dominio territorial dos señores provén da xurisdición e que está anexo a ela, polo que ao suprimirse esta institución deberían de deixar de pagarse as rendas hasta que os posuidores do dominio directo non presentasen os títulos de posesión territorial daqueles bens.

OS DOMINIOS DE ADÁ E SAN PAIO DE MURADELLE :

Para estudar o caso do foral de Adá, hai que examinar en primeiro lugar os datos das relacións de dependencia señorial da contorna da parroquia de San Payo de Muradelle, onde vemos que tanto esta parroquia como a de Santa Cruz de Viana formaban parte da xurisdición Muradelle ver máis, da que a finais do século XVIII era señor xurisdicional o conde de Moctezuna. Por outra banda, sabemos que a dita xurisdición -incluído o foral de Adá- pertenceu desde comezos do século XVI á casa de Celme, mentres que se examinamos o testamento que dona Joaquina Montenegro, VIII marquesa de Valladares, fixo en 1895 aparece devandito foral incorporado ao marquesado de Valladares.

Isto non debe levarnos a confusión xa que para comprender tanta variedade de dependencias basta con repasar a traxectoria do marquesado de Valladares, que foi o eixo vertebrador das alianzas con outras casas señoriales desde o momento mesmo da súa creación ata o falecemento a finais do século XIX da VIII marquesa, dona Joaquina Montenegro.

O MARQUESADO DE VALLADARES PASA DE VIGO Á VILA DE CHANTADA :

Temos que remontarnos a comezos do século XII cando Aldonza Pérez e Gonzalo Muñoz reciben en doazón por parte do rei Fernando II de León o coto de Saxamonde coa súa xurisdición civil e criminal, ao que se uniría o coto de Valladares.

O título do marquesado de Valladares non aparecerá como tal ata 1673, data en que é creado por Carlos II para premiar a Luís Sarmiento de Valladares, sobriño de Diego Sarmiento de Valladares, Inquisidor Xeral de España.

Seguindo iste percorrido por a dinámica de fusións e alianzas do marquesado de Valladares (ver cadro adxunto) vemos que xa en 1689 uníronse as casas de Moctezuma e Sarmiento de Valladares mediante o matrimonio de Don José Sarmiento de Valladares -pai de Bernarda Dominica Sarmiento de Valladares, futura III marquesa Valladares-, con dona Jerónima María de Moctezuma, III condesa de Moctezuma. Previamente a este casamento xa se producra catro anos antes (1685) a unión das casas de Celme e Moctezuma mediante o matrimonio entre Don Gaspar Antonio de Oca Sarmiento de Zúñiga e Navarro, señor de Celme, Santa Cruz de Viana e San Paio de Muradelle con dona Teresa Francisca Nieto de Silva e Cisneros Moctezuma.

Algúns anos despois prodúcese o traslado da titularidade do marquesado de Valladares de Vigo a Chantada, que terá lugar tras o falecemento sen fillos en 1752 de dona Bernarda Dominica Sarmiento de Valladares, III marquesa de Valladares. A sucesión natural daquel título recaería en Don Benito Alonso Enríquez, parente afastado da defunta e dono das casas chantadinas de Moure e Enríquez de Quintela (hoxe Quinteliña) que previamente se uniron por casamento dos pais de Don Benito, Don Juan Manuel Enriquez Sarmiento de Valladares e dona Juana María de Moure Ulloa e Villamarín.

Tras o falecemento de dona Bernarda Dominica, última posuidora do marquesado de Valladares, Don Xavier Enríquez, primoxénito de Don Benito, disputou coa marquesa de Astorga o marquesado de Valladares baseándose en que tres xeracións antes a familia Enríquez había emparentado coa importante familia dos Sarmiento de Valladares, cando o bisavó de Don Benito, Don Alonso Enríquez Noguerol casara con dona Ginebra Sarmiento de Valladares.

Xa entrados no século XIX produciríase de novo o desprazamento do centro de gravidade da casa de Valladares desde Vigo ao interior de Galicia, cando en 1807 tivo lugar o matrimonio de María Dolores Enríquez Sarmiento de Valladares con Francisco Javier Martínez Noguerol, natural de Ourense.

En 1810 os Valladares emparentan cos marqueses de Mos mediante o matrimonio de Martín Enríquez coa filla do marqués, María Vicenta Correa de Sotomayor.

O casamento en 1833 de Don Francisco Javier Martínez Enríquez con dona Joaquina Montenegro Ponte de Oca marca o inicio dunha nova e importante alianza coa casa de Montenegro que facía xa moitos anos se unira coa poderosa familia Cruu daquela localidade.

En 1856 María del Carmen Martínez Montenegro casou con José Elduayen, marqués de Alcedo, pasando o título ao seu neto Fernando Quiñones de León, casado coa inglesa Mariana Wythe, quen sería os últimos en residir no Pazo de Castrelos antes da cesión polo pai de Don Fernando ao Concello de Vigo en 1918. O palacio está actualmente dedicado a museo municipal co nome de “Museo Quiñones de León”.

OS BENS DO MARQUESADO DE VALLADARES:

Se exceptuamos aqueles pequenos feudos da contorna de Chantada e do coto de Meri achegados polos Enríquez, o traslado da casa de Valladares de Vigo a Chantada non supuxo unha alteración importante na súa situación económica. Os ingresos habería que situalos ao redor dos cen mil reais anuais, dos que había que detraer uns gastos ordinarios de corenta mil reais, o que supoñía uns ingresos líquidos duns sesenta mil reais anuais.

O núcleo dos bens de Valladares situábanse na contorna da cidade de Vigo, onde se achaba casa palacio de Castrelos con todas as súas terras (coto de Meira, Saxamonde, Valladares, Sabaxans, Moreira e Mondariz) e as illas de Ons. Ademais todos os bens de Murcia, Lazas, Camos, Camiña (Portugal), Ponteareas, Santiago, Ourense, Atin, Tuy, Celme e Chantada.

Os bens e rendas que constituían a administración de Chantada estaban formados polos forais de Santa Cruz de Viana ( cos lugares de Santa Cruz de Viana, Burgás, Villardamos, Villaguillulfe, Quintá, Viana, Solar e Vilameá), San Paio de Muradelle (con Adá, San Miguel, San Paio, Paderne, Quintá, Muradelle, Limiñón, Uriz e Portugal), asi como os forais de Furco, Fente e Forxas, non distrito de Carballedo, sen ter en conta as posesións que os Moure e os Enríquez tinhan non Couto de Meri, Carboentes, Merlán, a Ribeira chantadina e outras parroquias do concello.

A SUPRESIÓN DÁS XURISDICCIÓS:

En agosto de 1811 as cortes de Cádiz aboliron as xurisdicións ver máIs por considerar á nación única depositaria da soberanía. Iso supoñía suprimir todo tipo de relación vasallática procedentes de calquera tipo de señorío, aínda que habería que respetar as rendas de orixe territorial.

En 1823 co trienio liberal obrigouse aos antigos señores xurisdicionais a presentar os títulos de adquisición dos seus dominios. Con todo os efectos foron moi limitados ao non establecerse prazos para a presentación dos títulos e pola irrupción en España dos «Cien Mil Hijos de San Luís».

En febreiro de 1837 volvese a poñer en vigor a lei de abolición dos señoríos de 1823, que facía previsible un desenlace negativo para os intereses da nobreza. Pero polos avatares políticos e pola guerra carlista a lei foi completamente favorable aos intereses dos señores, incorporando unha serie de excepcións ao seu favor como a aceptación como proba de posesión calquera titulo como apeos ou deslindes ou calquera testemuño de vasallos aínda que estivesen claramente coaccionados, polo que a percepción das rendas mantivéronse en vigor.

O DESLINDE DO FORAL DE ADÁ:

Os posuidores do foral de Adá alegaban que os posuidores do dominio directo habían esixido as rendas sobre bens e leiras que se recoñeceron sempre como libres e alodiales de modo que antes de 1811 nunca sufriron recoñecementos, apeos nin prorrateos para pago de rendas, e que os causantes anteriores a aquela data exerceron constantemente o señorío xurisdicional polo que eran de presumirse de dereito procedentes de tal orixe e por conseguinte abolidas e extinguidas para sempre as rendas e prestacións que se lles esixían.

Niste intre, o VI marqués de Valladares solicita en 1843 se fixese o prorrateo dos sesenta e cinco ferrados de centeo e oito reais de dereituras con que estaba gravado o foral de Adá, coa obrigación de traerllos á casa e tuya de San Payo de Muradelle. “Polo longo transcurso dos anos que son corridos, é conseguinte as diversas partijas, permutas, vendas e outros alleamentos que ocorresen entre os bens que contén devandito foral, das que se alteraron e onscurecido en parte…”

En 1868 o marqués pide de novo no xulgado de Chantada o deslinde e prorrateo dos bens de Adá, alegando a propiedade dos devanditos bens “conforme ao pactado na escritura de foro outorgada por Don Alvaro de Oca no ano de mil cincocentos dezaoito, ante o Escribano Pedro de Sobrado à o costume observado e á o consignado nos diferentes prorrateos que se fixeron.” É de sinalar que este acto contou coa inicial oposición do veciño Domingo Rodríguez Guerra que esixiu á propiedade do dominio directo mostrase os títulos de posesión daqueles bens. Con todo, percibíronse aqueles por o marqués de Valladares e a súa viúva Dona Joaquina ata o seu falecemento.

En 1895, ante a posibilidade de chegar a un acordo por ambas as partes, Dona Dolores Martínez Montenegro, filla dos marqueses e herdeira do foral de Adá, promoveu perante o xulgado de Chantada unha demanda en recoñecemento do dominio directo sobre o mesmo, alegando que se producían atrasos no pago das pensións e ter dificultades para percibilas por carecer de cabezaleiro e por ser as leiras afectadas por multitude de contratos, divisións e transmisións, polo que non puideron conseguir extraxudicialmente que os titulares do dominio útil prestásense a recoñecer que fose dona do dominio directo.

Pediu Dona Dores ao xulgado de Chantada que declarase explicitamente que hai lugar á demanda, se condenase aos donos do dominio útil a que a recoñeceran como dona do dominio directo, consintiran o apeo das terras e o prorrateo da pensión nomeando un cabezaleiro que fixera fronte aos pagos, impoñéndolles todas as costas derivadas do procedemento.

A resistencia dos veciños de Adá foi a mesma que opuxeron outros levadores da zona como os dos forais de Furco e Burgás, do mesmo partido de Chantada, que ante a falta de entendemento cos titulares do dominio directo foron obxecto doutra demanda onde se pedía o recoñecemento do dominio, deslinde e prorrateo da pensión entre os posuidores do dominio útil, repercutindo as costas nos levadores, con reclamación dos atrasos e cantidades pendentes.

En definitiva, desde a Pragmática de Carlos III de 1763 o foro mantívose nunha posición ambigua de “temporalidade perpetua” (non se podían despoxar aos foristas intermediarios polos grandes propietarios do dominio directo), polo que os intermediarios resultaron os verdadeiros beneficiados, e os levadores do dominio útil os grandes perxudicados porque, a pesar dos tímidos avances por a supresión das xurisdicións e a desamortización, a redención dos foros non se recoñecería dunha maneira explícita -coa excepción das cortes da primeira república- ata 1926, en que por fin se conseguiría a conversión de pequenos agricultores en propietarios plenos das súas terras.

FONTES:

CASTRO PEREZ, Felipe.- “O marquesado de Valladares”.

CASTRO PEREZ, Felipe “A Conflictividade xudicial campesiña na Galicia do Século XIX a través da análise dos pleitos promovidos polos antigos vasalos da Casa de Valladares”.

LA GACETA.- Sentencia Tribunal Supremo de 27 de febrero de 1865.

MARTÍNEZ MONTENEGRO, Dolores.- «Ordinario de mayor cuantía: Dª Dolores Martínez Montenegro contra los poseedores del foral de Adá».

PÉREZ-BLANCO Y PERNAS, Ignacio.- «Un viaje por la historia de Galicia»

VILLARES, Ramón.- «Els foros de Galicia. Uns quants problemes i comparacions».