09/04/2019

Coñecemos moi ben a situación actual da Ribeira Sacra, a súa demarcación, tamén o seu proceso de declaración como Ben de Interese Cultural, e mesmo os importantes proxectos de futuro que se están desenvolvendo como a recente decisión de presentar á Ribeira Sacra como Patrimonio da Humanidade da Unesco, pero coñecemos menos o período que abarca toda a época medieval e moderna -o chamado Antigo Réximen-, durante o que a igrexa exercía, xunto coa nobreza titulada, un amplo dominio sobre a práctica totalidade do territorio.

A Ribeira Sacra permaneceu inalterada ao longo de moitos séculos, solo perturbada por as transformaciós derivadas da introducción da agricultura ou -xa na idade media- tras as importantes donaciós de particulares e privilexios reais que os monxes recibiron como xustificantes do dominio sobre as suas terras, que á sua vez  entregaban en arrendamento aos campesiños, en moitos casos coa condición de que transformasen aqueles terreos incultos en viñedos.

Esta situación perdurou ata que, perto de 200 anos producíronse unha serie de acontecementos que influíron notablemente no seu desenvolvemento. Estes acontecementos son coñecidos e encadrados dentro da chamada «revolución liberal».

A finais do século XVIII  a revolución liberal comezou con litixios entre a fidalguía e os mosteiros sobre a propiedade da terra e a renovación dos aforamentos, e proseguíu a principios do século XIX coa supresión das xurisdiccións, a nova división administrativa e, especialmente,  a desamortización dos bens eclesiásticos, situación que veu a modificar profundamente o equilibrio social e económico da zona.

A igrexa deixou entón de desempeñar o importante papel de dominio xurisdiccional sobre o territorio e perdeu a sua condición de propietaria da terra, pasando o seu control a mans dunha burguesía incipiente que sería a nova beneficiaria dos dereitos forais ata ben entrado o século XX, en que se produciría a redención definitiva dos foros.

Para poder abarcar cunha maior precisión a situación daquela época, consideraremos como é habitual neste sitio apoiarnos no censo de Floridablanca de 1783 e valernos da elaboración de algúns mapas históricos para a sua mellor comprensión. Consideraremos por outra banda á denominada a Ribeira Sacra en sentido amplo, prescindindo daqueles estudos máis específicos referidos a espazos muy concretos como «zonas de valor paisaxístico» ou «zonas BIC». Centraremos finalmente o estudio nos vinte e un municipios que conforman o actual Consorcio Turístico, da que forman parte os actuais concellos da Peroxa, A Pobra do Brollón, A Teixeira, Bóveda, Carballedo, Castro Caldelas, Chantada, Esgos, Monforte de Lemos, Montederramo, Nogueira de Ramuín, O Saviñao, Pantón, Parada de Sil, Paradela, Portomarín, Quiroga, Ribas de Sil, Sober, Taboada e Xunqueira de Espadanedo.

A influencia eclesial tiña o seu propio ámbito de influencia xa que se estendía ao longo do territorio máis cercano ás ribeiras do Sil e o Miño, e tiña que convivir ca presencia da nobreza titulada, representada por o conde de Lemos, aínda que os seus dominios comprendían, como veremos, principalmente as terras do interior.

O dominio da igrexa era exercida especialmente polo clero regular que controlaba as súas xurisdicións desde mosteiros como os de San Esteban de Ribas de Sil, Montederramo ou Xunqueira de Espadañedo, aínda que tamén desde outros cenobios mais afastados como eran os de San Paio de Santiago, Celanova ou Oseira.

 

AS XURISDICCIÓNS DA RIBEIRA SACRA NO ANTIGO RÉXIMEN:

Se consideramos o territorio antes sinalado, vemos que no Antigo Réximen, a Ribeira Sacra estaba dividida en 70 xurisdiccións, que abranguían un total de 2.500 Km2., con unha extensión media por xurisdicción de 36 Km2., sendo as de maior extensión as de Brollón, Quiroga, Chantada e Castro Caldelas,  que superaban os 150 Km2. de extensión, e as máis pequenas as de A Coba, San Lorenzo i Vil e Beacán (ver cuadro adjunto):

 

AS XURISDICCIÓS DA RIBEIRA SACRA NO ANTIGO RÉXIMEN:

ANTIGUA XURISDICCIÓN	CONCELLO ACTUAL	SUP. KM2
A PEROXA	A PEROXA	42
A PEROXA	CARBALLEDO	20
ABOIME	O SAVINAO	7
ACOBA	O SAVINAO	2
AMANDI	SOBER	7
AMARANTE	TABOADA	21
ASMA	CHANTADA	23
ATAN Y VILAR ORTELLE	PANTON	18
BEACAN	A PEROXA	2
BOVEDA	BOVEDA	6
BRIGOS	CHANTADA	6
BROLLON	PUEBLA DEL BROLLON	168
BROLLON	MONFORTE DE LEMOS	72
BROLLON	BOVEDA	24
BROLLON	O SAVINAO	17
CARTELOS	CARBALLEDO	3
CASTRO	CARBALLEDO	7
CASTRO DE CALDELAS	CASTRO CALDELAS	88
CASTRO DE CALDELAS	MONTEDERRAMO	42
CASTRO DE CALDELAS	A TEIXEIRA	26
CASTRO DE REI DE LEMOS (S	PARADELA	48
CAVORRECELLE	PORTOMARIN	8
CHANTADA	CHANTADA	108
CHANTADA	CARBALLEDO	43
CHANTADA	O SAVINAO	16
CHOUZAN	CARBALLEDO	25
COTO DE LAXE	PARADELA	4
COTO DE OLEIROS	CARBALLEDO	5
COTO NUEVO	SOBER	87
COTO NUEVO	MONFORTE DE LEMOS	21
COTO VIEJO	MONFORTE DE LEMOS	69
COTO VIEJO	BOVEDA	4
COTO VIEJO	PANTON	3
DIOMONDI	O SAVINAO	6
DOADE	SOBER	6
EIRE	PANTON	15
FERREYRA DE PALLARES	PORTOMARIN	17
FRONTON	PANTON	9
INCIO Y BROZA	O SAVINAO	19
JUNQUERA DE ESPADAÑEDO	XUNQUEIRA DE ESPADANEDO	14
JUNQUERA DE ESPADAÑEDO	MONTEDERRAMO	9
LOBIOS	SOBER	6
MACEDA DE LIMIA	XUNQUEIRA DE ESPADANEDO	3
MERLAN	CHANTADA	5
MONFORTE DE LEMOS	MONFORTE DE LEMOS	17
MONTE DE RAMO	MONTEDERRAMO	79
MONTE DE RAMO	PARADA DE SIL	24
MONTE DE RAMO	A TEIXEIRA	2
MONTEFURADO	QUIROGA	36
MONTERROSO	TABOADA	38
MONTERROSO	PORTOMARIN	27
MOREDA	PANTON	76
MOREDA	O SAVINAO	13
MOREDA	MONFORTE DE LEMOS	6
MOREDA	SOBER	3
MOSTEYRO	BOVEDA	3
MURADELLE	CHANTADA	9
NIÑODAGUIA	XUNQUEIRA DE ESPADANEDO	6
OSEIRA	CARBALLEDO	29
OSEIRA	CHANTADA	07
PARADELA	PARADELA	37
PEREYRO DE AGUIAR	NOGUEIRA DE RAMUIN	13
PEYTES	RIBAS DE SIL	11
PUERTO MARIN SAN JUAN	PORTOMARIN	39
PUERTO MARIN SAN JUAN	PARADELA	9
PUERTO MARIN SAN PEDRO	PARADELA	11
PUERTO MARIN SAN PEDRO	PORTOMARIN	8
QUINZAN DO CARBALLO	TABOADA	10
QUIROGA	QUIROGA	220
QUIROGA	RIBAS DE SIL	13
QUIROGA	PUEBLA DEL BROLLON	4
RECELLE	PORTOMARIN	6
ROCAS	ESGOS	37
ROCAS	XUNQUEIRA DE ESPADANEDO	4
SAN CLODIO DEL SIL	RIBAS DE SIL	30
SAN ESTEVAN RIBAS DE SIL	NOGUEIRA DE RAMUIN	85
SAN ESTEVAN RIBAS DE SIL	PANTON	18
SAN ESTEVAN RIBAS DE SIL	ESGOS	1
SAN LORENZO Y VIL	PARADA DE SIL	2
SAN MIGUEL DAS PENAS	PORTOMARIN	10
SANTA CRISTINA RIBAS	PARADA DE SIL	36
SAVIÑAO	O SAVINAO	106
SEARA	QUIROGA	38
SOBER	SOBER	11
SOBER	MONFORTE DE LEMOS	7
SOBER	PANTON	4
SOMOZA MAYOR DE LEMOS	BOVEDA	45
SOMOZA MAYOR DE LEMOS	PUEBLA DEL BROLLON	5
TABOADA	TABOADA	54
TABOADA	CHANTADA	12
TABOADA	PARADELA	12
TABOADA	O SAVINAO	8
TOR	MONFORTE DE LEMOS	8
TORBEO	RIBAS DE SIL	14
VALDEORRAS	QUIROGA	24
VER	BOVEDA	6
VILLA SANTE	O SAVINAO	3
VILLALPAPE	BOVEDA	4
VILLAQUINTE	CARBALLEDO	7
VILLAR	TABOADA	23
VILLAR	CHANTADA	8
VILLARIÑO FRIO	MONTEDERRAMO	6
VILLARRUBIN	A PEROXA	11
TOTAL SUPERFICIE		2540

 

OS DOMINIOS SEÑORIAIS DA RIBEIRA SACRA:

Aínda que a nobreza titulada acaparaba o 59% da titularidade do dominio territorial, seguíalle moi preto o clero regular e secular, que xunto cas ordes militares representan ó 35% da sua superficicie.

OS DOMINIOS SEÑORIAIS NA RIBEIRA SACRA (POR ESTAMENTOS):

DOMINIO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
NOBREZA TITULADA	244	1.482	58,3
CLERO REGULAR	61	440	17,3
ORDES MILITARES	31	350	13,8
HIDALGUIA	23	139	5,5
CLERO SECULAR	16	107	4,2
REALENGO	1	17	0,6
VARIOS	1	5	0,2
TOTALES	377	2.540	100,0

Se ben a igrexa era a titular do territorio situado nos entornos máis inmediatos aos ríos Sil e Miño, resulta evidente que a NOBREZA TITULADA figuraba en cabeza do dominio señorial co 58% do territorio e preto de 1.500 Km2. de superficie.

 

SEÑORÍO	SUP. HAS.
CONDE DE LEMOS	94.586
MARQUESA DE ASTORGA	15.720
CONDE DE RIBADAVIA	8.652
CONDE DE MACEDA	8.406
CONDE DE MONTERREY	5.975
CONDE DE AMARANTE	5.828
CONDE DE LA VEGA	2.819
DUQUE DE MEDINA DE RIOSECO	1.317
MARQUES DE BOBEDA	1.129
MARQUESA DE PARGA	899
CONDE DE MOCTEZUMA	878
MARQUES DE CAMPOS	785
MARQUES DE VIANCE	584
MARQUES DE VILLASANTE	324
CONDE DE LA VEGA Y ASMA	303
TOTAL	148.205

No ranking de maiores posedores da nobreza titulada aparecía o conde de Lemos, señor natural deste entorno, co 37% do territorio total da Ribeira Sacra que comprendía nada menos que 146 feligresías e preto de 1.000 Km2. (94.500 Has.) de extensión:

Ó conde de Lemos seguíalle a marquesa de Astorga, principal señorío xurisdiccional de Chantada e a sua terra, co 6% do territorio total da Ribeira Sacra, que comprendía 28 feligresías e 15.000 Has. de territorio:

Entre 5.000 e 10.000 Has de extensión aparecían os condes de Ribadavia (señor da Peroxa), Maceda (titular das xurisdiccións de Taboada e Maceda de Limia), Monterrey (titular de parte da xurisdiccón de Monterroso que pertenecía aos actuais concellos de Taboada e Portomarín), e Amarante, titular da xurisdicción do seu nome (concello de Taboada), Sober e San Miguel das Penas (concello de Portomarín). Entre 1.000 e 2.000 Has.:

A FIDALGUÍA, aínda que eclipsada por a nobreza titulada e a igrexa, exercía o seu dominio sobre o 5,5% do territorio, que equivalía a unhas 14.000 Has. extendidas ao longo de 23 feligresías. Os seus representantes máis destacados eran don Joseph Quiroga, con 3.500 Has. repartida por tres feligresías na xutisdicción de Montefurado, unha delas ompartida con Doña Gertrudis Uría;  o Hospital de Santiago con 1.500 Has. na xurisdicción de Eiré (concello de Pantón); don Joaquín Teixeiro, Don Mathías Bernardo Quiroga e Don Manuel Mariano Quiroga que compartían unhas 1.000 Has. na xurisdicción de Moreda -actual concello de Pantón-; doña Josepha Garza y Quiroga con 750 Has. na xurisdicción de Tor (Monforte); don Fernando Miranda, con unhas 700 Has. na xurisdicción de Villaquinte (Carballedo). Con menos de 50 Has. atopábanse varios titulares de pequenas xirisdicciós como eran as de Merlán, Moreda, Quinzán do Carballo, Villalpape e Mosteyro de Bóveda, Cartelos, Erbedeiro,  ou as freguesías de Fiz de Rozas e Francos, en Portomarín:

OS DOMINIOS DA FIDALGUÍA MA RIBEIRA SACRA:

XURISDICCIÓN	FELIGRESÍA	SEÑORÍO	SUP. HAS.
MONTEFURADO	MONTEFURADO (SAN MIGUEL)	DON JOSEPH QUIROGA Y OTROS	1.792
EIRE	EIRE (SAN XULIAN)	HOSPITAL DE SANTIAGO	1.478
MONTEFURADO	A ENCIÑEIRA (SANTA ISABEL	DON JOSEPH QUIROGA	1.326
MOREDA	TOIRIZ (SANTA MARIA)	DON JOAQUIN TEIXEYRO Y OTROS	956
VILLAQUINTE	VILAQUINTE (SANTA MARIA)	DON FERNANDO MIRANDA	718
ABOIME	ABUIME (SAN XOAN)	DON MANUEL GARZA Y OTROS	692
BRIGOS	BRIGOS (SAN SALVADOR)	DON BENITO BOAN	603
TOR	TOR (SAN XOAN)	DOÑA JOSEPHA GARZA Y QUIROGA	581
VILLARIÑO FRIO	VILARIÑO FRIO (SANTA MARI	DON ANTONIO DEL VILLAR	576
QUINZAN DO CARBALLO	BOUZOA (SAN XOAN)	DON MELCHOR DE CAMBA Y OTROS	548
SOMOZA MAYOR DE LEMOS	CANEDO (SAN MIGUEL)	DON ALONSO MIGUEL DE MENDOZA	518
MERLAN	MERLAN (SAN TOME)	DON PEDRO RAMON QUIROGA	500
TABOADA	MOREDA (SANTA MARIÑA)	DON CARLOS MONTENEGRO	477
MONTEFURADO	VILANUIDE (SANTO ANTONIO)	DON JOSEPH QUIROGA	446
COTO DE LAXE	A LAXE (SANTIAGO)	DON ANTONIO LOSADA	437
QUINZAN DO CARBALLO	MATO (SAN MARTIÑO)	DON MELCHOR DE CAMBA Y OTROS	413
VILLALPAPE	VILALPAPE (SAN BARTOLOMEU	DON JOSEPH SAAVEDRA	374
PUERTO MARIN SAN JUAN	FIZ DE ROZAS (SAN LOURENZ	DON JUAN LOSADA Y OTROS	341
CARTELOS	CARTELOS (SANTO ESTEVO)	DON BENITO DE THEMES	323
MOSTEYRO	MOSTEIRO (SAN PAIO)	DON ANTONIO DE ESPAÑA	300
PUERTO MARIN SAN PEDRO	FRANCOS (SANTA MARIA)	DON JOAQUIN TEIXEYRO Y OTROS	219
TOR	SAN XIAO DE TOR (SAN XIAO	DOÑA JOSEPHA GARZA Y QUIROGA	173
CHOUZAN	ERBEDEIRO (SAN PEDRO)	SENOR DE ERBEDEIRO	133
TOTALES			13.924

Os dominios do CLERO na Ribeira Sacra era exercido principalmente por o CLERO REGULAR, que desde os seus mosteiros estratéxicamente situados controlaban a maior parte do territorio vitícola das ribeiras do Sil e do Miño:

Neste senso situábase en primeiro lugar o mosteiro de San Esteban de Ribas de Sil, que controlaba 20 freguesías con mais de 15.000 Has., distribuidas por as xurisdiccións de San Estevan (actual concello de Nogueira de Ramuín) e Santa Cristina (concello de Ribas de Sil), aínda que se extendía a outras xurisdiccións como Beacán (Os Peares, na Peroxa) e Frontón (Pantón). Segíalle en importancia o mosteiro de Montederramo con 12 freguesías e 11.000 Has. distribuídas ó longo dos actuais concellos de Montederramo, Parada de Sil, A Teixeira e Portomarín (feligresía de Sabadelle, da antigua xurisdicción de Monterroso); seguíanlle por a sua importancia os mosteiros foráneos de Oseira (controlaba os concellos de Carballedo e Chantada), Celanova (San Pedro de Rocas no concello de Esgos), San Paio de Santiago con menos de 5.000 Has. (Chouzán no concello de Carballedo, e Sober). Aparecía a continuación o mosteiro de Xunqueira de Espadañedo, con 2.300 Has. na xurisdicción do mismo nome (feligresías de Xunqueira e As Chas), e nos último lugares atopábanse os de San Salvador de Asma, que exercía o seu dominio sobre unhas 2.300 Has. na xurisdicción de Asma, o mosteiro de Samos con 1.600 Has. na xurisdicción de Ferreira de Pallares e o mosteiro de San Vicente do Pino na xurisdicción de Doade (600 Has.):

OS DOMINIOS DO CLERO REGULAR NA RIBEIRA SACRA:

SEÑORÍO	SUP. HAS.
MONASTERIO DE SAN ESTEBAN	15.056
MONASTERIO DE MONTE DE RAMO	11.069
MONASTERIO DE OSEIRA	4.103
MONASTERIO DE CELANOVA	4.079
MONASTERIO DE SAN PAIO	2.913
MONASTERIO DE JUNQUERA DE ESPADAÑEDO	2.321
MONAST. S. SALVADOR DE ASMA	2.263
MONASTERIO DE SAMOS	1.668
MONASTERIO DEL PINO	552
TOTAL	44.024

O CLERO SECULAR dispoñía na Ribeira de dominios non moi extensos – algo máis de 10.000 Has. que representaban algo máis do 4% da superficie do territorio- pero moi sinificativos, xa que comprendían entornos de producción eminentemente vitícola. Destacaban o Obispo de Lugo, con unhas 4.000 Has nas xurisdicciós de Diamondi, Atán e Vilar de Ortelle, Ver e Brollón; os mesmos párrocos controlaban 3.000 Has de catro feligresías da xurisdicción de San Clodio de Ribas de Sil; o obispo de Orense unhas 1.200 Has. nas xurisdiccións de Vilarrubín e Niñodaguia; o cabildo de Santiago unhas 1.000 Has. nas xurisdiccións de Recelle e Paradela (esta última compartida); o arcediano de Castro unhas 700 Has. en Castro de Carballedo; o Cabildo de Lugo con unhas 4.000 Has. na xurisdicción de Amandi e, finalmente, a Catedral de Lugo pouco máis de 200 Has. na antiga xurisdicción de realengo de San Martiño da Coba.

OS DOMINIOS DO CLERO SECULAR NA RIBEIRA SACRA:

SEÑORÍO	SUP. HAS.
OBISPO DE LUGO	3.936
POR SU PARROCO	3.033
OBISPO DE ORENSE	1.185
CABILDO DE SANTIAGO	969
ARCEDIANO DE CASTRO	657
CABILDO DE LUGO	656
CATEDRAL DE LUGO	216
TOTAL	10.652

As ORDES MILITARES, polo seu carácter de monxes e soldados, pódense encadrar dentro dos amplos dominios da Igrexa. Exercían a sua xurisdicción por medio das duas ordes sanxoanistas de Puertomarín e Quiroga, que no seu conxunto controlaban unha superficie de 35.000 Has. (o 14% do territorio da Ribeira Sacra), principalmente nas xurisdiccións de Puertomarín e Quiroga, respectivamente.

 

Por último sinalar que a feligresía de Santa María de Ousende (xurisdicción de Brollón) era terra de realengo mentras que as de San Martiño de Vilarrubín e Santiago de Toubes, cos lugares de Abertesga e Vilar (Parroquia de San Xes da Peroxa) pertenecían ó ocoto ou xurisdicción Villarrubín e dependía de varios señores xurisdiccionais.

FONTES:

• Os datos sobre as xurisdiccións e señoríos foron elaborados por min utilizando ferramentas de gestión informática  e de información geográfica (GIS) a partir do Censo de Floridablanca. Aínda que según Pegerto Saavedra (Discurso de ingreso na Real Academia Galega) os datos de Floridablanca simplifican a realidade, e cita como exemplo a “Descripción” de Miguel Bañuelos, que cifra o número de xurisdiccións para toda Galicia en 664, frente ás 509 de Floridablanca (según Saavedra esto é debido a que en algúns casos había unha titularidade compartida), iso non significa que o Censo de Floridablanca non tratara con rigor os seus datos, antes ben, sin a sua aportación non teriamos una idea tan crara da composición e distribución das xurisdiccións no Antigo Réximen.
• Como base para elaborar os mapas adxuntos utilizamos os datos do Censo de Floridablanca do ano 1785 España dividida en provincias e intendencias, y subdividida en partidos.
• Para aclarar algunhas dúbidas utilizamos as Respostas Xerais do Catrastro de Ensenada e o Diccionario de Miñano.
• Para o país galego temos a obra de Francisco Javier Río Barja Cartografía Xurisdiccional Galicia, siglo XVIII.- Consello de Cultura Galega.
• Para aclarar algunha duda sobre a configuración de algunha xurisdicción concreta, puden consultar o orixinal da obra de Miguel BAÑUELOS: “Descripción quasi chorografica de la población que contienen las siete provincias de Galicia.”.- Real Academia de la Historia, 1785.- Madrid.
• Para a provincia de Ourense resultou impresdindible a obra de Olga Gallego Domínguez El catastro del marqués de la Ensenada en la provincia de Orense.- 1985.
• Como obra de consulta necesaria para comprender a estructura da propiedade no Antigo Réximan, en especial para a terra de Chantada, utilizóuse a obra de Ramón Villares La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.- Siglo veintiuno editores.- Madrid, 1982.

 

Enlaces:

12-05-2020 Paralizan unha obra en Chantada.