19-11-2017

AS XURISDICIÓNS DA TERRA DO EUME:

Imos analizar aquí a Terra do Eume durante o Antigo Réxime (siglos XVI-XVIII). Por razóns de operatividade seleccionamos o territorio tal como se contempla na comarca moderna oficial (concellos de Pontedeume, Cabanas, A Capela, Monfero e As Pontes de García Rodríguez), xa que representar directamente as xurisdiccións resultaría moi complicado e difícil de comprender dada a irregularidade e dispersión do seu territorio.

A Terra do Eume pertenecía á antigua provincia de Betanzos, e comprendía 5  xurisdicións e un coto redondo, que sumaban en conxunto una superficie de 543 Km2. As xurisdiccións de Caabeiro, Puentes de García Rodríguez e Monfero pasaban das 10.000 Has. de extensión, mentras que as de «Callobre y Vilacha», así como o coto de Regüela non chegaban ás 1.000:

XURISDICCIÓN	SUP. KM2
CAABEIRO	182
PUENTES GARCIA RODRIGUEZ	164
MONFERO	143
PUENTEDEUME	42
CALLOBRE Y VILACHA	9
REGÜELA	3
TOTAL	543

OS DOMINIOS SEÑORIALES DA TERRA DO EUME:

Os dominios señoriales da Terra do Eume estaban bastante ben equilibrados, xa que a nobleza titulada ocupaba o 38% da sua superficie, seguido moi de cerca por as terras de realengo co 34% e o clero regular co 27%. Xa muy alexada encontrábase a Fidalguía, que sólo exercía o seu dominio sobre o 2% do territorio:

DOMINIO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
NOBLEZA TITULADA	18	206	38
REALENGO	15	182	34
CLERO REGULAR	5	146	27
HIDALGUIA	1	9	2
TOTAL	39	543	100

Na nómina dos máis grandes posuidores figuraban en primeiro lugar o conde de Lemos que dispoñía do 38% do territorio, con dominio sobre 206 Km2., seguido por Su Majestad (34%) e o mosteiro de Monfero (26%). No último lugar estaban Don Esteban Tenreiro e o mosteiro de Lorenzana:

SEÑORÍO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
CONDE DE LEMOS	18	206	38
SU MAJESTAD	15	182	34
MONASTERIO MONFERO	4	143	26
DON JUSTO G.TENRREIRO	1	9	2
MONASTERIO LORENZANA	1	3	1
TOTALES	39	543	100

Por estamentos, xa señalamos que a NOBLEZA TITULADA controlaban o 38% do territorio, e exercía o seo control sobre 206 Km2. e 18 feligresías, sendo o único representante o conde de Lemos, señor das xurisdiccións de Puentedeume e Puentes de García Rodríguez.

O REALENGO controlaba o 34% do territorio, con 182 Km2. de superficie e 15 feligresías, todas elas dentro da xurisdicción de Caabeiro (actuales concellos de As Pontes de García Rodríguez, Cabanas, A Capela e Monfero).

O CLERO REGULAR exercía o seu dominio sobre o 27% do territorio, con 146 Km2. e 5 feligresías, sendo o seu mais grande representante o mosteiro de Monfero, dono da xurisdicción do mismo nome, seguido por o mosteiro de Lorenzana, señor do coto de Regüela (actual concello de Cabanas).

A FIDALGUÍA disponía sólo do 2% do territorio, con 900 Has. de superficie na xurisdicción de «Callobre y Vilacha» (actual concello de Monfero), a cargo de Don Justo Gabriel Tenreiro.

FONTES:

• Os datos sobre as xurisdicciós e señoríos de todo o territorio galego foron elaborados por min utilizando ferramentas de gestión informática  e de información geográfica (GIS) a partir do Censo de Floridablanca. Ainda que según Pegerto Saavedra (Discurso de ingreso na Real Academia Galega) os datos de Floridablanca simplifican a realidade, e cita como exemplo a “Descripción” de Miguel Bañuelos, que cifra o número de xurisdicciós para toda Galicia en 664, frente ás 509 de Floridablanca (según Saavedra esto é debido a que en algúns casos había unha titularidade compartida), iso non significa que o Censo de Floridablanca non tratara con rigor os seus datos, antes ben, sin a sua aportación non teríamos una idea tan crara da composición e distribución das xurisdicciós no Antigo Réximen.
• Como base para elaborar os mapas adxuntos utilizamos os datos do Censo de Floridablanca do ano 1785 España dividida en provincias e intendencias, y subdividida en partidos.
• Para aclarar algunhas dudas utilizamos as Respostas Xenerales do Catrastro de Ensenada e o Diccionario de Miñano.
• Para o país galego temos a obra de Francisco Javier Río Barja Cartografía Xurisdiccional Galicia, siglo XVIII.- Consello de Cultura Galega.
• Para aclarar algunha duda sobre a configuración de algunha xurisdicción concreta, puden consultar o orixinal da obra de Miguel BAÑUELOS: “Descripción quasi chorografica de la población que contienen las siete provincias de Galicia.”.- Real Academia de la Historia, 1785.- Madrid.
• Para a provincia de Ourense resultou impresdindible a obra de Olga Gallego Domínguez El catastro del marqués de la Ensenada en la provincia de Orense.- 1985.
• Como obra de consulta necesaria para comprender a estructura da propiedade no Antiguo Réximan, en especial para a terra de Chantada, utilizóuse a obra de Ramón Villares La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.- Siglo veintiuno editores.- Madrid, 1982.