24-10-2017

AS XURISDICIÓNS DA TERRA DE ARZUA:

Imos analizar aquí a Terra de Arzua durante o Antigo Réxime (siglos XVI-XVIII). Por razóns de operatividade seleccionamos o territorio tal como se contempla na comarca moderna oficial (concellos de Arzua, Boimorto, Touro e O Pino ), xa que representar directamente as xurisdiccións resultaría moi complicado e difícil de comprender dada a irregularidade e dispersión do seu territorio:

A Terra de Arzua comprendía 14 xurisdicións, con una extensión de 488 Km2. (48.800 Has.), sendo as de mayor tamaño as de Arzua, Bendaña, Mesía, Budiño e Giro da Rocha, que superaban os 50 Km2. de extensión. Na zona intermedia (entre 20 e 50 Km2.) estaban Cira, Mellid (parte), Oines e Boente, sendo as de menos de 20 Km2. Pastor y Lardeyros, Medín, San Justo de Don Bodán, Abeancos e Bendaña del Marqués.

XURISDICCIÓN	SUP. KM2
ARZUA	83
BENDAÑA	80
MESIA	74
BUDIÑO	54
GIRO DE LA ROCHA	51
CIRA	37
MELLID	25
OINES	21
BOENTE	21
PASTOR Y LARDEYROS	19
MEDIN	9
SAN JUSTO DE DON BODAN	7
ABEANCOS	6
BENDAÑA DEL MARQUES	1
TOTAL	488

 

OS DOMINIOS SEÑORIALES DA TERRA DE ARZUA:

Arzua era na sua maior parte de dominio señorial do clero secular, xa que este estamento acaparaba o 64% da superficie total do seo territorio na persona do Arcebispo de Santiago, seguida pola nobleza titulada (un 28%) e moita maior distancia atopábanse a fidalguía e o clero regular, que en conxunto non superban o 7%.

Como era habitual en Galicia, nas terras de Arzua tampouco atopamos terras de reguengo:

DOMINIO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
CLERO SECULAR	41	313	64
NOBLEZA TITULADA	22	138	28
FIDALGUIA	3	30	6
CLERO REGULAR	1	7	1
TOTALES	67	488	100

No ránking de maiores posuidores figuraban en primeiro lugar o Arcebispo de Santiago, con dominio directo sobre o 64% do territorio da comarca (unhos 313 Km2.), seguido por o Conde de Altamira, cun un 23% (112 Km2). Por contra, o resto dos señores xurisdiccionales non superaban o 4% do territorio, como era o caso de Don Jaime Güiraldez, Maruqués de Bobea, etc.:

SEÑOR XURISDICCIONAL	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
ARZOBISPO DE SANTIAGO	41	313	64
CONDE DE ALTAMIRA	17	112	23
DON JAIME GÜIRALDEZ	2	21	4
MARQUES DE BOBEDA	2	19	4
DON DIEGO LEIS RIOBO	1	9	2
MONASTERIO DE SAN MARTIN	1	7	1
CONDE DE MONTERREY	2	6	1
MARQUES DE BENDAÑA	1	1	0
TOTALES	67	488	100

Como sinalamos máis arriba, o máximo e único representante do clero secular era o Arcebispo de Santiago, principal señor xurisdicional da antiga provincia de Santiago, e como neste caso, maior posuidor da terra de Arzúa. O Arcebispo de Santiago exercía o seu dominio directo sobre 41 freguesías que se estendían ao longo das xurisdicións de Bendaña, Xiro da Rocha, Melide e Mesía, e sumaban en conxunto 31.300 Has. de superficie.

O máximo representante da nobreza titulada era o conde de Altamira, que controlaba 17 freguesías das xurisdicións de Boente, Budiño e Cira, que en conxunto superaban as 11.000 Has. de superficie. Seguíalle o marqués de Boveda que controlaba xunto con Don Manuel Saco a xurisdición de Pastor e Lardeyros, que comprendía dúas freguesías e 1.900 Has. de extensión. O conde de Monterrey controlaba dúas freguesías de 600 Has. na xurisdición de Abeancos, e o marqués de Bendaña a xurisdición de Bendaña do Marqués, que comprendía a freguesía de Santa María de Bendaña, dunhas 100 Has. de superficie.

 

A fidalguía acaparaba o 6% do territorio da terra de Arzua, sendo os seus representantes Don Diego Leis Riobó e Don Jaime Güiraldez, o primeiro titular da xurisdición e freguesía de Medín, con 900 Has. de superficie, e o segundo da de Oines, con dúas freguesías e 2.100 Has.

O clero regular estaba representado polo Mosteiro de San Martín, que exercía o seu dominio sobre unhas 700 Has. na xurisdición de San Justo de Don Bodán.

FONTES:

• Os datos sobre as xurisdicciós e señoríos de todo o territorio galego foron elaborados por min utilizando ferramentas de gestión informática  e de información geográfica (GIS) a partir do Censo de Floridablanca. Ainda que según Pegerto Saavedra (Discurso de ingreso na Real Academia Galega) os datos de Floridablanca simplifican a realidade, e cita como exemplo a “Descripción” de Miguel Bañuelos, que cifra o número de xurisdicciós para toda Galicia en 664, frente ás 509 de Floridablanca (según Saavedra esto é debido a que en algúns casos había unha titularidade compartida), iso non significa que o Censo de Floridablanca non tratara con rigor os seus datos, antes ben, sin a sua aportación non teríamos una idea tan crara da composición e distribución das xurisdicciós no Antigo Réximen.
• Como base para elaborar os mapas adxuntos utilizamos os datos do Censo de Floridablanca do ano 1785 España dividida en provincias e intendencias, y subdividida en partidos.
• Para aclarar algunhas dudas utilizamos as Respostas Xenerales do Catrastro de Ensenada e o Diccionario de Moñino.
• Para o país galego temos a obra de Francisco Javier Río Barja Cartografía Xurisdiccional Galicia, siglo XVIII.- Consello de Cultura Galega.
• Para a provincia de Ourense resultou impresdindible a obra de Olga Gallego Domínguez El catastro del marqués de la Ensenada en la provincia de Orense.- 1985.
• Como obra de consulta necesaria para comprender a estructura da propiedade no Antiguo Réximan, en especial para a terra de Chantada, utilizóuse a obra de Ramón Villares La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.- Siglo veintiuno editores.- Madrid, 1982.