03-12-1017

AS XURISDICIÓNS DA TERRA DE VERÍN-MONTERREI:

Imos analizar aquí a Terra de Verín-Monterrei durante o Antigo Réximen (siglos XVI-XVIII). Por razóns prácticas temos seleccionado o territorio tal como se contempla na comarca moderna oficial (concellos de Laza, Castrelo do Val, Cualedro, Monterrei, Verín, Oimbra, Riós e Vilardevós). O motivo é que se representamos individualmente as xurisdiccións, ou en circunscripciós máis pequenas, resultarían moito máis difíciles de comprender dado o seu número tan elevado, e a irregularidade e dispersión do seu territorio:

A comarca do Verín-Monterrei estaba situada na parte sur-oriental da rexión galega e pertenecía durante o Antiguo Réximen á antigua provincia de Ourense. Comprendía 13  xurisdicións e 3 cotos redondos, que sumaban en conxunto una superficie de 1.003 Km2. As xurisdiccións de Monterey, «Soto Vermud» e «Laza del Conde y Don Diego» eran as máis extensas xa que superaban os 200 Km2. (20.000 Has.), mentras que unha parte da xurisdicción da comarca da Gudiña así como o coto de Albergaría non superaban as 900 Has.:

XURISDICCIÓN	SUP. KM2
MONTERREY	276
SOTO VERMUD	233
LAZA DEL CONDE Y DON DIEGO	223
OIMBRA	58
VILLAMAYOR DE LA GIR	35
ENXAMES Y DEVESA	32
QUALEDRO, VILELA Y ATANES	24
GONDULFES	22
SERBOY	20
VERIN	17
MERCEDES	16
PIORNEDO	11
PENA VERDE Y REBORDONDO	10
MOURAZOS	10
GUDIÑA	9
ALBERGARIA	7
TOTAL	1.003

OS DOMINIOS SEÑORIALES DA TERRA DE VERÍN-MONTERREI:

Co 83% do territorio, a nobleza titulada acaparaba a gran maioría dos dominios señoriales (ver máis) na terra de Verín-Monterrri. Xa a moita distancia seguíalle o clero regular e secular, así como as órdenes militares, todos con menos do 17% restante:

DOMINIO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
NOBLEZA TITULADA	67	832	83
CLERO REGULAR	6	69	7
CLERO SECULAR	5	60	6
ORDENES MILITARES	4	42	4
TOTAL	82	1.003	100

Se facemos unha lista de maiores posuidores encontramos nun indiscutible primeiro lugar ó conde de Monterrey co 81% do territorio. Ningún dos demáis posuidores -mosteiro de Melón, encomienda de Quiroga, mosteiro de Celanova etc.- rebasan o 3% do total:

SEÑORÍO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
CONDE DE MONTERREY	66	816	81
MONASTERIO DE MELON	2	35	3
ENCOMIENDA DE QUIROGA	3	32	3
MONASTERIO DE CELANOVA	3	24	2
OBISPO DE ORENSE	2	22	2
ABADIA DE SERBOY	1	20	2
MARQUES DE SANTA CRUZ	1	16	2
OBISPO DE VALLADOLID	1	11	1
ENCOMIENDA DE OSOÑO	1	10	1
CONVENTO SANTA CLARA ALLA	1	10	1
ARCEDIANO DE VARONCELI	1	7	1
TOTALES	82	1003	100

Por estamentos, a NOBLEZA TITULADA, personificada no conde de Monterrei e o marqués de Santa Cruz, co 83% do total controlaba a maior parte do territorio da comarca de Verín-Monterrei. O conde de Monterrey era titular do 81% do territorio, que alcanzaba unha superficie de 816 Km2. e comprendía 66 feligresías da vila e xurisdicciós de «Laza del Conde y Don Diego», vila e xurisdicción de Monterrey, vila e xurisdicción de Oimbra, surisdicción de «Soto Vermud», vila e xurisdicción de Verín e unha feligresía da veciña xurisdicción da Gudiña. O marqués de Santa Cruz por a sua parte controlaba o 2% do territorio que se traducía en 1.600 Has. do coto das Mercedes,  no actual concello de Cualedro.

O CLERO REGULAR exercía a sua xurisdicción sobre o 7% do territorio, con unha superficie de 6.900 Has. e 6 feligresías. O mosteiro de Celanova controlaba 2.400 na xurisdicción de «Qualedro, Vilela y Atanes»; o mosteiro de Melón 3.500 na xurisdicción de Villamayor de la Gironda (actual concello de Cualedro), e o convento de Santa Clara de Allariz 1.000 Has. no coto de Mourazos (actual concello de Verín).

O CLERO SECULAR, co 6% do territorio, 6.000 Has. de superficie e 5 feligresías, estaba representado por o obispo de Orense, señor da xutisdicción de Gondulges (actual concello de Castrelo do Val); a abadía de Serboy controlaba a xurisdicción do seu mismo nome (no actual concello de Castrelo do Val); o arcediano de Varonceli, o coto de Albergaría (actual concello de Laza), e o obispo de Valladolid a xurisdicción de Piornedo (actual concello de Castrelo do Val).

As ORDENES MILITARES exercían o seu dominio sobre o 4% do territorio, con 4.200 Has e 4 feligresías. A encomienda de Quiroga, exercía o seu dominio sobre tres feligresías da xurisdicción de «Enxames y Devesa», sita no actual concello de Vilardevós, e a encomienda de Osoño na xurisdicción de «Pena Verde y Rebordondo», pertenecente ó actual concello de Monterrei.

FONTES:

• Os datos sobre as xurisdicciós e señoríos de todo o territorio galego foron elaborados por min utilizando ferramentas de gestión informática  e de información geográfica (GIS) a partir do Censo de Floridablanca. Ainda que según Pegerto Saavedra (Discurso de ingreso na Real Academia Galega) os datos de Floridablanca simplifican a realidade, e cita como exemplo a “Descripción” de Miguel Bañuelos, que cifra o número de xurisdicciós para toda Galicia en 664, frente ás 509 de Floridablanca (según Saavedra esto é debido a que en algúns casos había unha titularidade compartida), iso non significa que o Censo de Floridablanca non tratara con rigor os seus datos, antes ben, sin a sua aportación non teríamos una idea tan crara da composición e distribución das xurisdicciós no Antigo Réximen.
• Como base para elaborar os mapas adxuntos utilizamos os datos do Censo de Floridablanca do ano 1785 España dividida en provincias e intendencias, y subdividida en partidos.
• Para aclarar algunhas dudas utilizamos as Respostas Xenerales do Catrastro de Ensenada e o Diccionario de Miñano.
• Para o país galego temos a obra de Francisco Javier Río Barja Cartografía Xurisdiccional Galicia, siglo XVIII.- Consello de Cultura Galega.
• Para aclarar algunha duda sobre a configuración de algunha xurisdicción concreta, puden consultar o orixinal da obra de Miguel BAÑUELOS: “Descripción quasi chorografica de la población que contienen las siete provincias de Galicia.”.- Real Academia de la Historia, 1785.- Madrid.
• Para a provincia de Ourense resultou impresdindible a obra de Olga Gallego Domínguez El catastro del marqués de la Ensenada en la provincia de Orense.- 1985.
• Como obra de consulta necesaria para comprender a estructura da propiedade no Antiguo Réximan, en especial para a terra de Chantada, utilizóuse a obra de Ramón Villares La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.- Siglo veintiuno editores.- Madrid, 1982.