18-11-2017

AS XURISDICIÓNS DA TERRA DO FERROL NO ANTIGUO RÉXIMEN:

Antes de entrar a analizar a Terra do Ferrol durante o Antigo Réxime (séculos XVI- XVIII) convén ter unha visión sequera xeral do territorio galego naquela época. Ver Antigo Réximen

Por razóns de operatividade seleccionamos o territorio do Ferrrol tal como se contempla na comarca moderna oficial (concellos de Ferrol, Narón, Valdoviño, Cedeira, San Sadurniño, Moeche, As Somozas, Ares, Mugardos Fene y Neda), xa que representar directamente as xurisdiccións resultaría moi complicado e difícil de comprender dada a dispersión do seu territorio.

A Terra do Ferrol pertenecía á antigua provincia de Betanzos, e comprendía 20  xurisdicións e 3 cotos redondos, que en conxunto sumaban una superficie de 622 Km2. A xurisdicción máis extensa era a de Cedeira, que contaba con unha superficie de 163 Km2., seguida por as de Narahío, Trasancos e «Somozas y Meroi», que superaban os 50 Km2., sendo as máis pequenas as de Serantes, coto de Narón, Mugardos e coto de Santa Cecilia, que non superaban as 500 Has.:

XURISDICCIÓN	SUP. KM2
CEDEIRA	163
NARAHIO	89
TRASANCOS	54
SOMOZAS Y MEROI	48
PUENTEDEUME	35
ESMELLE	32
SAN SATURNINO	26
MOECHE	20
DONIÑOS	19
ARES	18
FERROL Y GRAÑA	17
NEDA	14
PEDROSO	14
VAL	13
SEDES	13
ANCA	10
JUBIA	9
MANDIA	6
SAN MATEO	6
SERANTES	5
NARON	5
MUGARDOS	3
SANTA CECILIA	3
TOTAL	622

OS DOMINIOS SEÑORIALES DA TERRA DO FERROL:

A máis grande parte do territorio da Terra do Ferrol era de dominio señorial. A nobleza titulada ocupaba o 81% do territorio, sendo o seu máximo representante o conde de Lemos, que exercía o seu dominio sobre o 62% do territorio. A nobleza era seguida por a fidalguía (13%), clero secular (3%), realengo (3%), e finalmente o clero secular:

DOMINIO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
NOBLEZA TITULADA	56	506	81
HIDALGUIA	12	78	13
CLERO SECULAR	3	18	3
REALENGO	4	17	3
CLERO REGULAR	1	3	0
TOTAL	76	622	100

Na lista dos máis grandes posuidores figuraban en primeiro lugar o conde de Lemos que, como dixemos, ocupaba o 62% do territorio e exercía o seu dominio sobre 385 Km2. de territorio, seguido por o marqués de Castelar con 1.100 Has., o marqués de San Saturnino (900 Has.), Don Gregorio Santiso (800 Has.), o cabildo de Santiago (300 Has.), e outros detentadores do dominio señorial, que non pasaban das 300 Has.:

SEÑORÍO	NUM.FELIG.	SUP.KM2	%
CONDE DE LEMOS	44	385	62
MARQUES DE CASTELAR	7	68	11
MARQUES SAN SATURNINO	5	53	9
DON GREGORIO SANTISO	3	48	8
CABILDO DE SANTIAGO	3	18	3
SU MAJESTAD	4	17	3
DON PEDRO PARDO	1	13	2
DON JOSEPH BERMUDEZ	7	12	2
DON ANTONIO NOGUERIDO	1	5	1
CONVENTO MONTEFARO	1	3	0
TOTALES	76	622	100

Por estamentos, xa señalamos que a NOBLEZA TITULADA controlaban o 81% do territorio, figurando o conde de Lemos como primeiro representante, xa que exercía o seu dominio sobre o 62% do territorio, con 385 Km2. e 44 feligresías das xutisdiccións de Anca (actual concello de Neda), Cedeira, Doniños (concello de Ferrol), Esmelle (Ferrol), coto de Mandía (Ferrol), Moeche, Narahio (concello de San Sadurniño e parte das Somozas), Puentedeume, San Mateo (Narón) e Serantes (Ferrol), esta última compartida con Don Rodrigo Valerio. Seguíalle o marqués de Castelar, con xurisdicción sobre o 11% do territorio, con 68 Km2. de superficie e 7 feligresías nas xurisdiccións de Neda e Trasancos (concello actual de Valdoviño e parte de Narón).

A FIDALGUÍA exercía o dominio señorial sobre o 13% do territorio, que comprendía 12 feligresías e sumaba unha superficie de 78 Km2.  Don Antonio Noguerido controlaba o coto de Narón; Don Gregorio Santiso xunto con otros membros da fidalguía dispoñían de dominio directo sonre a xutisdicción das Somozas y Meroi; Don Joseph Bermúdez sobre a de Xubia (actual concello de Narón) así como do coto redondo de Santa Cecilia (Ferrol) e, por último, Don Pedro Pardo era o señor directo da xurisdicción de O Val (Narón), pero compartía o seu dominio con Don Alvaro Pita, o conde de Maceda e o marqués de San Saturnino.

O CLERO SECULAR estaba representado únicamente por o cabildo de Santiago, que conttrolaba o 3% do territorio, con 1.800 Has. de superficie na xurisdicción de Ares.

O REALENGO controlaba a vila de Ferrol e o seu alfoz, que supoñía o 3% do territorio comarcal, con 1.700 Has. e 4 feligresías na xurisdicción de Ferrol y Graña.

O CLERO REGULAR limitábase á xurisdicción de Mugardos, onde o convento de Montefaro controlaba 300 Has. da feligresía do seu nome.

FONTES:

• Os datos sobre as xurisdicciós e señoríos de todo o territorio galego foron elaborados por min utilizando ferramentas de gestión informática  e de información geográfica (GIS) a partir do Censo de Floridablanca. Ainda que según Pegerto Saavedra (Discurso de ingreso na Real Academia Galega) os datos de Floridablanca simplifican a realidade, e cita como exemplo a “Descripción” de Miguel Bañuelos, que cifra o número de xurisdicciós para toda Galicia en 664, frente ás 509 de Floridablanca (según Saavedra esto é debido a que en algúns casos había unha titularidade compartida), iso non significa que o Censo de Floridablanca non tratara con rigor os seus datos, antes ben, sin a sua aportación non teríamos una idea tan crara da composición e distribución das xurisdicciós no Antigo Réximen.
• Como base para elaborar os mapas adxuntos utilizamos os datos do Censo de Floridablanca do ano 1785 España dividida en provincias e intendencias, y subdividida en partidos.
• Para aclarar algunhas dudas utilizamos as Respostas Xenerales do Catrastro de Ensenada e o Diccionario de Miñano.
• Para o país galego temos a obra de Francisco Javier Río Barja Cartografía Xurisdiccional Galicia, siglo XVIII.- Consello de Cultura Galega.
• Para aclarar algunha duda sobre a configuración de algunha xurisdicción concreta, puden consultar o orixinal da obra de Miguel BAÑUELOS: “Descripción quasi chorografica de la población que contienen las siete provincias de Galicia.”.- Real Academia de la Historia, 1785.- Madrid.
• Para a provincia de Ourense resultou impresdindible a obra de Olga Gallego Domínguez El catastro del marqués de la Ensenada en la provincia de Orense.- 1985.
• Como obra de consulta necesaria para comprender a estructura da propiedade no Antiguo Réximan, en especial para a terra de Chantada, utilizóuse a obra de Ramón Villares La propiedad de la tierra en Galicia, 1500-1936.- Siglo veintiuno editores.- Madrid, 1982.